Педагогика/Проблемы подготовки специалистов
Нургалиева Д.А.
Абай атындағы
ҚазҰПУ
Қазақстан
Республикасы, Алматы қ.
СТУДЕНТ ЖАСТАРҒА ҰЛТТЫҚ
ТӘРБИЕ БЕРУ – ҰЛТТЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ӘЛЕУЕТІН
ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗІ
«Жастар» деп Қазақстан Республикасының он төрт
жастан жиырма тоғыз жасқа дейiнгi азаматтарын айтады.
Қазақстандықтар - жас ұлт, жасампаз ұлт:
республиканың әрбір екінші тұрғыны 30 жасқа
толмаған өскелең жастар. Жастар - бұл
болашақтың «мәңгі қозғалтқыш
күші». Сондықтан да Қазақстанның
болашаққа барар жолы жастардың даму-деңгейіне,
олардың мүмкіндіктері мен құндылықтарға
ұмтылысына, мемлекеттің экономикалық, саяси және
қоғамдық өміріне қатысу дәрежесіне тікелей
байланысты [1].
Осыдан келіп, жастарды - бұл
болашақтың «мәңгі қозғалтқыш
күші» деп атауымызға болады. Сонда студент жастарды қолдау -
ел дамуына қосқан мақсатты инвестиция.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап
денсаулық және білім беру бағытында, оның ішінде
жаңа ақпараттық технологияларға қолжетімділік,
кәсіби және жеке бәсекеге қабілеттілік,
патриоттық тәрбие, жас ұрпақтың табысты
әлеуметтену мәселелері еліміздің саясатынан тысқары
қалған емес.
«Студент» деп - өзіндік
мақсаттары, өмір сүру ортасы, ерекше еңбек реті,
әлеуметтік ғадеті және психологиясы, бағдарлар
жүйесі болатын жастар деген үлкен
әлеуметтік-демографиялық топтың ірі әлеуметтік
категориясын айтады. Студент (лат. students, studentis) – жоғары, кей
мемлекеттерде орта оқу орындарында білім алушы. Ежелгі Рим мен Орта
ғасырларда тану үдерісімен шұғылданатын кез-келген
тұлғаны «студент» деп атаған. XII ғасырда
университеттердің ашылуына байланысты «студент» терминін университеттерде
білім алушылар мен ұстаздарға қатысты пайдаланған;
ұстаздар үшін ғылыми атақтар енгізілгеннен кейін тек
білім алушыларға қатысты қолданыла бастады.
«Студент» термині
жастардың белгілі бір көлемімен, жастық- жыныстық
құрылымымен, аумаққа бөлінуімен сипатталатын
әлеуметтік- демографиялық топпен байланыстырылады. Сонымен
қатар, олардың белгілі бір қоғамдағы орны,
рөлі, статусы бар екенін мойындап және жастардың басым
көпшілігі өткеретін және белгілі бір
әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерімен анықталатын
әлеуметтенудің кезеңі, өзгеше фазасы ретінде
қарастырылады. Дегенмен де, олар - жастардың бір бөлігі [2].
Студенттер ерекше
топ ретінде XII ғасырда Еуропада алғашқы
университеттердің пайда болуымен қалыптасты.
Ортағасырлық студенттік орта
әлеуметтік және жас шамасы тұрғысынан біртекті болмады.
Капитализмнің дамуымен және жоғары білімнің
әлеуметтік мәнінің өсуімен қоғам
өмірінде студенттіктің рөлі өсті. Сондықтан
болар, бүгінгі күнде студенттер – білікті кадрлар мен
интеллигенцияны толықтырып отыратын ресурс көзі ғана емес,
маңызды әлеуметтік топ [3].
Ғылыми
техникалық революция студенттердің орны мен құрамын
елеулі өзгерістерге ұшыратты. Білімді кадрларға
мұқтаждық студенттердің абсолютті санының
және бұқараның басым бөлігінде, әсіресе, жастар
арасында жылдам көбеюіне алып келді. Ортақ әрекет пен белгілі
бір аймақта шоғырлану студенттерге мүдделердің
ортақтығын, топтық сана, өзгеше субмәдениет пен
өмір сүру салтын тудырды және бұл жас шамасының
гомогендігімен қуатталады, себебі басқа әлеуметтік-кәсіби
топтарда мұндай ерекшелік жоқ. Бұл -
әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері бар қауым
бірқатар саяси, мәдени-ағартушылық, спорттық
және тұрмыстық студенттік ұйымдардың аясында
өзіндік әрекеттерімен ерекшелінеді.
Студенттердің
өндіріс жүйесінде өз орны жоқ, студенттік статус
уақытша болып табылады, студенттердің қоғамдық
жағдайы мен оның өзіндік мәселелері
қоғамдық құрылымның сипатымен анықталады
және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, мәдени
даму деңгейінің, жоғары оқу жүйесінің
ұлттық ерекшеліктері негізінде нақтыланады.
Жоғары
оқу орнын аяқтап, жоғары білім алу туралы арманын
жүзеге асырған студент жастар білім ордасының,
жастардың әлеуметтік алға жылжуының маңызды
құралы, ал бұл әлеуметтік алға жылжу психологиясының
қалыптасуына жол ашады.
Жоғары білім
алудағы ортақ мақсат, еңбектің бір сипатта болуы
– оқу, өмір сүру үлгісі, жоғары оқу орнында
қоғамдық өмірге белсене араласуы студенттер арасында
бірегейлікке алып келеді. Бұл студенттердің ұжымдық
әрекет формаларының көптігі болып көрініс табады.
Қоғамның әр түрлі әлеуметтік институттармен
белсенді өзара іс-әрекетінің және жоғары
оқу орнындағы оқу ерекшелігіне сай студенттік
қарым-қатынас мүмкіндігінің жоғарылауы келесі
маңызды ерекшелік болып табылады.
Сондықтан,
өзара араласу – студенттік ортаның өзіндік сипаты.
Өмірдің мәнін іздеу, жаңа идеялар мен
қоғамдағы прогрессивті өзгерістерге ұмтылу –
студенттердің әлеуметтік маңызды сипаты. Бұл
ұмтылыстар оң фактор болып табылады. Алайда, әлеуметтік
тәжірибенің жеткіліксіздігінен, өмірдің бірнеше
құбылыстарын жете бағаламау арқылы кейбір студенттер
кемшіліктерді әділ сынаудан ойсыз сыншылдыққа өтуі
мүмкін.
Студенттерді
зерттеу оларды мемлекеттің келешегінде интеллектуалды әлеуеті
болатын ескеріп, үнемі жаңарып отыратын динамикалы әлеуметтік
топтың өкілдері ретінде тану, сонымен қатар жаңа
буынның өмір сүру үлгісі мен оны тәрбиелеуді
жетілдірумен байланысты. Осы топтың дамуынан
Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік-саяси
келешегі қандай болады деген сұраққа жауап табуға
болады.
Студент жастар - бұл кез келген заманауи
мемлекеттің стратегиялық әлеуеті. Жас
ұрпаққа Қазақстанның мемлекеттік
дамуының негізгі идеяларын, Конституцияны және де өзге
заңдарды сақтап, құрметтеуге үйрету, жастар
құқығы мен мүдделерін қорғау
қоғамда құқықтық мәдениетті
қалыптастырады. Жас азаматтың тұлға болып
қалыптасуы үшін жағдай туғызып, білім саласында,
еңбекте, жұмыспен қамтуда, әлеуметтік
қорғауда кепілдіктерді қамтамасыз ету - мемлекетіміздің
жүргізіп отырған барлық жастарға арналған
саясатының басты мақсаты болып табылады.
Сонымен
қатар, отбасы, оқу орындары, бұқаралық
ақпарат құралдары, үкіметтік емес сектор отанымызды
өркениеттілікке дамытудың кепілі болып табылатын жас
ұрпақтың бойында отаншылдық, кәсіби даярлық
пен ұқыптылық, жауапкершілік сынды құнды
қасиеттердің қалыптасып, дамуына атсалысуы қажет. Жас
ұрпақтың әлеуметтік белсенділігінің артуы, саналы
құқықтық және саяси мәдениетін
қалыптастыруы, олардың өмірлік көзқарастарын
қайта қарауы кезінде, өмірлік қағидасы
күшті, рухты болып жетілуі
мемлекеттік жастар саясатының ең басты ұстанымы,
мемлекеттік үкіметтік органдардың және азаматтық
қоғамның өзге де институттарының басым
бағыттарының бірі болып табылады.
Кез келген мемлекеттің басты капиталы – білімді жастар. Қазір
ХХІ ғасыр, адами капитал мен толыққанды қаруланған
мемлекеттер ғасыры. Елiмiздiң болашағы жастардың
білімділігіне, талап-тiлегiне, арман-мұратына байланысты. Бұл
маңызды фактіні ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев еш уақытта
назардан тыс қалдырған емес. Тәуелсіздіктің
алғашқы жылдарынан бастап
«Болашақ» бағдарламасы жүзеге асуда, еліміздің
көшбасшы «Назарбаев» университеті, зияткерлік мектептер, зерттеу
университеттері ашылуда. Бұл шаралар жастар саясатын мемлекет тарапынан
қолдау мақсатында жүргізіліп жатқан іс-шаралардың
көрінісі болып табылады.
Жас ұрпаққа
ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары
еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
«Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа
жолдауының басты назарында болып, білім беру, денсаулық
сақтау, тілдерді дамыту және жұмыспен қамту
сияқты халықтың әл-ауқатын арттырып
денсаулығын қорғауға, жастарымыз бен
балаларымыздың сапалы білім, саналы тәрбие алуына, салауатты өмір
салтын өрістетуге арналған. Бұдан келіп туындайтын
мақсат, білім беру жүйесінің басты даму бағыты – жас
ұрпақты ұлттық игіліктер мен ұлттық
және жалпыадамзаттық құндылықтар,
рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып
тәрбиелеу болып нақтыланады [4].
Қай елдің болмасын басты капиталы оның халқы,
соның ішінде жастары болып табылады. 1999 жылдың 17
желтоқсанында БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 12 тамыз –
Халықаралық жастар күні деп бекітті. Жастар қазіргі
қоғамның жетекші күші. Еліміздің тарихы мен
мәдениетінің тағдыры, дамуы мен модернизациялануы, жалпы
бүгіні мен ертеңі де жастарға
байланысты және қоғамның маңызды
әлеуметтік стратегиялық ресурсы болып табылады.
Қазақстанның тұрақты
әлеуметтік-экономикалық дамуы білімді, ақыл-ойы терең
жастарды тәрбиелеу өзекті. Жаңа заман тәуелсiз ел
мұраты – жастардың бiлiмi мен бiлiктiлiкке талпынып әрекеттенуiн,
еңбектенiп өсуiн талап етiп отыр. Жастар ата-бабаларымыздан
мұра болып келе жатқан құндылықтарымызды, тарихи
дәстүрлерiмiздi жаңғыртып, оны алға бастырып
қана қоймай, экономикасын, ғылымын да дамытуға,
жiгерлене ел үшiн еңбектенуге мiндеттi.
Зерттеушілердің мәліметтерінде жастар - жас адамдардың
әлеуметтік жағдайының ерекшелiктерi, олардың
қоғамның әлеуметтік құрылымындағы
орны мен қызметі, ерекше құндылықтары мен
мүдделері негізінде бөлінетін әлеуметтік-демографиялық
топ деп көрсетеді. Жоғарғы білім беру жүйесінің
ең басты міндеттерінің бірі «ұлттық интеллекттің
ұйытқысын» жасау, халықаралық деңгейде
бәсекеге қабілетті мамандарды дайындау. Демек, ЖОО-да инновациялық
ғылыми, экономикалық, әлеуметтік және мәдени
салаға тартудың, студенттердің академиялық,
ғылыми-зерттеу жұмыстарының интеграциясының, оқу
процесін сабақтан бос уақытпен үйлестірудің,
студенттердің шығармашылық дарындарын анықтаудың
алғышарттарын жасауды талап етеді.
Жастар ортасындағы жағымды тенденциялар - білім беру
деңгейінің жоғарылауы, патриоттық сезімнің дамуы,
жастардың ғылыми, оқуда және оқудан тыс
қызметтерге белсенді қатысуы, студент жастардың
азаматтық-құқықтық мәдениетін қалыптасуы,
жастардың рухани-адамгершілік, зияткерлік, мәдени-эстетикалық
әлеуетінің дамуы, яғни еліміздің
болашағының жарқын болуының өзегі болып табылады.
Жоғарғы білім беру жүйесінің ең басты
міндеттеріне «ұлттың интеллектуалды ұйытқысын» жасау,
халықаралық деңгейде бәсекеге қабілетті
мамандарды дайындау, жастардың интеллектуалдық,
шығармашылық және инновациялық әлеуетін дамыту
болып табылады. Бәсекеге қабілетті маманның маңызды
қасиеттерінің қатарында жасампаз ой, алған білімді іске
жарату, жаңа шешімдер қабылдау, заманауи технологиялар мен
инновацияларды меңгеруі болуы шарт. Аталған қасиеттерді
жетілдіру ең алдымен университет түлектерін инновациялық
ғылыми, экономикалық, әлеуметтік және мәдени
салаға тартудың, студенттердің академиялық,
ғылыми-зерттеу жұмыстарының интеграциясының, оқу
үрдісін сабақтан бос уақытпен үйлестірудің,
студенттердің шығармашылық дарындарын анықтаудың
алғышарттарын жасауды талап етеді.
Қазіргі инновациялық заманда қай мемлекеттің
болмасын елдігі, өркениеттігі, қоғамдық дамуы
әлемнің барлық елдерінде халықаралық
дәрежеде анықталған БҰҰ-ның ортақ
көрсеткіштеріне сәйкес адам әлеуетінің дамуымен
сипатталады. Адам әлеуетінің дамуын өлшейтін 80-нен астам
көрсеткіштерге қол жеткізген ел дүниежүзілік аренада
адам әлеуетінің дамуы жоғары елдердің қатарынан
орын алатындықтан, адамның интеллектуалдық әлеуеті
қоғамның интеллектуалдық даму индексін анықтайтын көрсеткіштің
бірі болып саналады.
Интеллектуалдық әлеуеттің
қалыптасуын ғалымдар
ғылыми ресурстар және сол ресурстарды ұтымды қолдана
алатын кәсіби мамандар мен
ұйымдастырушы басшылардың
қажеттігімен сабақтастырып, «қоғамның
интеллектуалдық әлеуеті – қоғамның
интеллектуалдық-шығармашылық жемісі болып табылатын
ғылым мен білімнің тоғысуынан туындаған адами,
материалдық, қаржылық рестурстардың бірлігі»,- деп
пайымдайды.
Анықтамалық көрсеткіштерде «интеллектуалдық
әлеует - адамның
терең ойлауын қажет ететін мәселелерді тез әрі
дәл шеше алу қабілеті және адамның жаңа білімді,
интеллектуалдық дағды мен біліктерді жоғары дәрежеде
игеруі», - деп анықталады. Олай болса, интеллектуалдық әлеует
дегеніміз - адамның белгілі бір
жүйедегі ұғымдардың ғылыми бейнесі,
адамзаттық мәдениеттің ең ірі бөлігі ретіндегі
білімдерді саналы меңгеру
қабілеті және сол
меңгерген білімдерін
өз ұлтының,
елінің мүддесіне,
қоғам игілігіне жарата алуы және қандай да болмасын мәселе
төңірегінде өзін-өзі
жарқырата көрсетіп, өзін өзгелерге мойындатуы болып табылады
«Интеллект» ұғымы туралы
қалыптасқан түрлі
көзқарастар ежелгі дәуірден бастап, осы уақытқа
Гераклит, Аристотель, Р.Декарт, К.Юнг, П.А.Флоренский, В.И.Вернадский,
М.Мамардашвили сынды философтардың ой тұжырымдарымен
өрнектеліп, бұл ұғым қазіргі заманда адам
тіршілігінің идеалдық және материалдық, сондай-ақ
интеллектуальдық және экономикалық сипаттарындағы қарама-қайшылықтар
мен өзара байланыстарды зерттеуге
негіз болады.
Яғни, «интеллект» - адамның танымдық
үрдістерінің жиынтығы, оның өмірдегі кез-келген
жағдайларға бейімделіп, түсінуі деп зерделеуге болады.
Ендеше, интеллект – оқу, білу
ақпараттарды мақсатты жұмсау және
өзін-өзі басқаруға қажетті танымдық
қызметті іске асыратын адамның туа біткен ақылдылық
қабілеттерінің жиынтығы. Демек, осы қасиеттерді бойында
жинақтаған адамдарды интеллектуал деп тұжырымдаймыз.
«Интеллектуал» ұғымы
С.И.Ожеговтың орыс тілі сөздігіндегі «интеллектісі жоғары дамыған ақылды, рухани адам» делінген
тар мағыналық сипаттан кең ұғым [5]. Бұл
тек адамдардың, топтың ақылдық жағының
өлшемі ғана емес, біліктіліктің, жоғары
білімділіктің, өз ісінің маманы сияқты
сипаттардың көрсеткіші. Сондықтан «интеллигенция» және «интеллектуалдар» ұғымдары бір мағынада
қолданылып, тек еуропа қоғамындағы мәдени,
әлеуметтік ерекшеліктерді белгілеуде айырмашылықтары болған
деуге негіз бар. Сондай-ақ, «интеллигенция»
деп белгілі бір әлеуметтік топты айтса, «интеллектуал» деп нақтылы бір интеллектуалды жұмыс
саласында айтарлықтай жетістікке жеткендерді атаған. Болашақ
маманды интеллектуал ретінде тәрбиелеудегі
басты нысана–студент жастардың ақыл-ой тәрбиесіне зейін
аудару. Өйткені, ақыл-ой тәрбиесі интеллектуалды ұлт
келешегін ғылымның негізі жайындағы инновациялық білім қорымен
қаруландырады. Ғылыми білімді меңгеру барысы мен
нәтижесінде ғылыми көзқарастың негізі
қаланады. Көзқарастың қалыптасуы – бұл
қоғам мен табиғат құбылыстарын саналы түрде
жете түсіну, оған өзінің қатынасын, ойын
белгілеу. Бұл жастардың логикалық ойлауын, есте
сақтауын, зейінін, қиялын, танымдық әрекетін
дамытпақ.
Қорыта айтқанда, білім беру ісінде оқыту мен
тәрбиелеу бір тұтас педагогикалық үдеріс ретінде
қарастырылатындықтан, интеллектуалды ұлт қалыптастыруда
ең алдымен ұлттық негіз, ұлттық рухта тәрбиеленген,
адамгершілігі жоғары, рухани жағынан толысқан, өзін-өзі дамытып,
өз ойын іске асыра алатын елжанды тұлға сомдалуы
басшылыққа алынуы тиіс және бұл студент жастардың
интеллектуалды даму бағытында олардың рухани адамгершілік
сападағы тұлғалық қасиеттерін әлеуметтік-танымдық
тұрғыда жетілдіріп, олардың бойында біртұтас жүйе, яғни интеллектуалдық
әлеуетті қалыптастыруға ықпал етеді.
Әдебиеттер:
1.
Мемлекеттiк жастар саясаты
туралы. Қазақстан
Республикасының Заңы 2015 жылғы 9 ақпандағы №
285-V ҚРЗ.
2.
Манько Ю.В., Оганян
К.М. Социология молодежи. (Учебное пособие.) – СПб.: ИД «Петрополис», 2008. – 316 с.
3.
В.И.Коркина.
Атлас по истории педагогики. Караганды. КарГУ, 2003, -270с.
4.
Қазақстан Республикасының
Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050»
стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 14.12.2012.
5.
Ожегов С. И. Словарь русского языка. М., 1986. – С. 216/.