Дәстүрлі эстетикалық-этикалық концептілерінің қазақ әдебиеті аясындағы көркем көрінісі

Оспанова Б. Р. – ф.ғ.к.,

Әдебиеттану және

тіл білімі ҒЗИ қызметкері

Дүниежүзінде болып жатқан ақпараттандыру үрдісі ғылым мен техниканың дамуына ғылымның барлық салаларына, соның ішінде тіл білімінің дамуына да өз әсерін тигізуде. Осның әсерінен қазақ лингвистикасы да жаңа бағыттармен толығуда. Атап айтсақ, этнолингвистика, когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттаным, паралингвистика, прагмалингвистика сияқты салалары тілді жан-жақты зерттеуге мүмкіндік ашты. Қазіргі кезеңде тіл білімінде осындай зерттеулердің негізінде түрлі теориялар жан-жақты қарастырылуды соның бірі «Әлемнің тілдік бейнесі» теориясы. Бұл теорияның қарастырытын мәселесі жекелеген ұлт түсінігінде әлем әр түрлі көрініс табады.Яғни бұл, тілде айқын байқалады. Әлемнің тілдік бейнесі дегеніміз адамның әлемді тануының негізі. Сондықтан тіл біздің ата-бабаларымыздың “әлем бейнесін” қалпына келтіруімізге мүмкіндік жасайды, тіл арқылы біз тарихымыздағы “әлем бейнесін” елестете аламыз. Бұл мәселе ең алдымен адамның әлемге көзқарасымен сипатталатын болса, одан кейін әрбір жеке тілдегі әлем бейнесін беруде қоғамдағы ұлттық көініспен ұласады. Осының негізінде жеке тілдің өзінше сипатқа ие болуына ықпал етеді. Себебі қандай тіл болмасын өзіне ғана тән концептілік әдістері бар. Яғни әрбір жеке тіл әлемді өзінше жеке-жеке бөлшектермен қарастырады. Әрбір концептуальды тілдің негізінде ғалам бейнесі кескінделген. Концепт – әлемнің бейнесі жайлы түрлі ақпарат беретін ұлттық мәдени-танымдық мәнге ие болған тілдік қолданыстағы мағынасының ой елегінен өтіп, тіл арқылы бейнеленуі. Концепт – тіл мен таным бірлестігі арқылы дүниені, жалпыадамзаттық құндылықтарды жан-жақты тануға, сонымен қатар ұлттық-танымдық мәдениетті зерделеп ұғынуға ықпал ететін, адам санасындағы жинақталған білімі. Ал осы концепт ұғымы - “когнитивтік лингвистикадағы негізгі ұғым. Семантикалық бағыттан алсақ концепт сөзгежақын болса, логикалық бағытта ұғыммен егіз келеді. Біз өз мақаламызда фольклорлық мұрадағы әлемнің тілдік бейнесін қарастырмақпыз.

Кез келген адам ой сезімі арқылы өзін қоршаған ортаны түсіну үшін, әлемді қабылдау үшін және ішкі жан дүниесімен, күйзелістерді өзімізге өзіміз «репрезинтеу» (қайта пайымдау) үшін пайдаланамыз. Жалпы тілде әлемдік бейнені беруде біздің миымыздағы ақпаратты алатын, сақтайтын, қорытанын және кодтайтын жолдар: суреттер, дыбыстар, сезімдер, иістер және дәмдер – репрезентативтік жүйелер ретінде белгілі. Репрезентация кез келген ұлттың соның ішінде біздің өмірлік тәжірибеміздің, өмір сүру ерекшеліктеріміздің қалай ұйымдастырылғанын және әлемді қалай суреттейтінімізді анықтайды. Біздің әлемді ішкі суреттеуіміз, пйымдауымыз біздің ым және ишараттарымызда қолданылатын сөздерде өз көрініс табады. Халық ауыз әдебиетінің бізге жеткен шығармаларында оқырманға өз ойын жеткізу үшін ата бабамыз оны ұтымды пайдалана білгенін аңғарамыз. Жалпы фольклорлық шығармаларды психологиялық тұрғыдан зерттеу үшін мол қазына дегіміз келеді. Біз халық ауыз әдебиетіндегі ғұрыптық өлеңдердің жалпы тіл білімі бойынша талдау барысында мыслдар арқылы көрсетеміз. Мысалы, «босаға» сөзі қазақ тілінде бірнеше мағынада қолданылады: есіктің жақтауы, үйдің төрге қарама-қарсы есік жағы, ауыс мағынада үй, отбасы, табалдырық.

Отбасылық ғұрып фольклорындағы көп жырланатын киелі ұғымның бірі – есік немесе босағадан басқа маңдайша, табалдырық. Бұл сөздер символдық мәнге ие ұғымдар. Фольклорлық мұрада әлемнің тілдік бейнесін беруде репрезинттік жүйеге айналған ұғымдар. Мәселен, кезінде қазақтар жаңа туған баланың «жолдасын» табалдырықтың астына көмген. Табалдырықты басуға, босағаны керуге болмайды, босағадан оң аяқпен аттау керек т.б. Босағаның өзін ақ босаға, алтын босаға деп қастерлеп атайды. Бұның өзі біздің данышпан халқымыздың әлемді қалай суреттейтіндігін аңғартады. Қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттарының талаптарына сәйкес жазылып, беретін мәліметтің, жеткізетін ақпараттың толық қабылдануына жол ашады. Қорыта келгенде қазақ халқының мол әдеби мұрасын, ауызша терең қазынасын заманауи практикалық психология ағымдарына сәйкестендіріп, зертеп-зерделеп жаңа қырынан пайдалануға болады.

Мысалы қазақ халқында, жаңа түскен жас келін атасының үйіне алғаш кірерде босағаға үш рет сәлем етіп, оң аяғымен кіруі тиіс. Дәл осы сияқты өлікті шығарарда да табалдырыққа қойып дамылдатады. Өлікті үйден аяқ жағымен шығарады. Екі ғұрыптың да мәні – басқа әлемге аттанардағы шегарадан өту секілді наным сенімдерді басшылыққа алған. Баласы тоқтамаған адамдар баласының кіндігін босағаға қойып кесетін де салт болған. Үйге байланысты әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрге қатысты деректерде кейбір зерттеушілер көбінесе табалдырық пен босағаның киелі ұғым деп атай отырып, ертедегі қазақтардың әртүрлі пәле-жаладан қағады деген сеніммен маңдайшаға кәрі жілікті іліп қоятынын, үйге жылан кірмесін деген ниетпен табалдырыққа ақ құйып қоятынындығы да бізге осы ғұрыптық фольклорлық мұралар арқылы жеткен.

Осы босағамен байланысты «табалдырық» ұғымы бар. Салт-дәстүрімізде «табалдырық аттау» деген кәде бар бұл – қазақтың құдалық салтында, ескі ырымында жігіт жақтың адамдары қыз жаққа құда түсе келгенде, қыздың жеңгелері құдаларын үйге кіргізбей табалдырық аттатпай тосып алады да, «табалдырық аттар бер» деп сұрайды. Дайындалып келген құдалар арнайы әкелген сый-сыйапатын табалдырық кәдесі деп беріп, төрге шығады. Оны қазақ жолында «табалдырық аттау» деп атайды. Қазақ «табалдырықтан артық тау жоқ, кәдесін өтемесең одан асқан дау жоқ, жеңгеден озған жау жоқ» деп қалжың айтып, кәде беріп, үйге кіруді жақсы салттың, танысудың сыры, кісі сұраудың сыны еткен.

Қазақта «табалдырықта бақ тұрады», «табалдырықты құрметтемеген бағынан айырылады», «табалдырықтың екі жағында тұрып қол алыспайды, ондай жерде жау болатын адамдар ғана қол алысады» деген наным тағы бар. Табалдырықты басып тұрғанды, босаға кергенді теріс қылық санайды, тыйым етеді. Этнографиялық деректерде жаушының қаралы хабарын жеткізетіндер немесе қарсылас ру-тайпа, ел-жұрттың салқын райын мәлімдейтіндер хан ордасының табалдырығын оң аяғымен басып, екі қолымен босағаны керіп тұрып сөйлейтін болған. Күні бүгінге дейін қазақ арасында «табалдырықты баспа», «босағаны керме» деп келетін тыйым сөздердің түрі сақталған.

Босаға – бүйір тірек, табалдырық – астыңғы тірек, маңдайша – көлденең тірек. Ақ босаға – киелі табалдырық. Үй мен қоршаған ортаның сакральды шегарасы. Егер сіз басыңызды иіп, табалдырықтан оң аяқпен аттасаңыз – онда сіздің үй иесіне толық құрмет көрсеткеніңіз, ал керісінше болса, ар-намысына нұқсан келтіріп, қорлағаныңыз. Сондықтан табалдырықты биік, маңдайшаны әдейі аласа етіп жасайды. Табалдырықтан аттай салып, үйге кіргенде ешкім болмаса да, «Ассалаумағалейкум!» деп амандасу керек. Енді осы ұғымдарды халық ауыз әдебиетіндегі жырлармен салыстырмалы тұрғыдан қарастырсақ қазақта «сыңсу» деген ғұрыптық өлеңнің түрі бар, ол қыз бала ұзатылып бара жатқанда ел жұрт, тума –туысқандарымен қоштасу кезінде айтылартын өлең. Сыңсуда бүгінгі көзбен қарағанда, әншейін ұйқас үшін алынғандай көрінетін, осындай «түсініксіз» жолдар жиі кездеседі. Этнографиялық мәлметтерге жүгінсек олардың түпкі мазмұнынан, астарлы мағынасын аңғаруға болады. Мысалы: Төрге бидай шашайын, Төрге кілем басайын. Айырма, халқым, айырма, Жылап мауқым басайын, - деген қыздың қоштасу-көрісуіндегі алғашқы екі жолды бірден түсіне қою қиын. Бұлар да бір қарағанда ұйқас үшін алынған жолдар сияқты. Ол жолдардағы әлемнің тілдік бейнесінің астарына үңілсек яғни қыздың бүкіл ел-жұртына деген сезімін аңғаруға болады. Осы өлең жолдарынан өлім кезінде істелетін салт бейнеленгенін көреміз бұның өзі қазақтың екі шумақ қара өлеңіне бүкіл адамның кезеңін суреттеген бейнені елестете аламыз. Өлікті шығарған соң, оның аруланған орнына бидай шашып тазалау ғұрпы қазақ халқында бүгінгі күніде сақталған. Оның мәні – арты өркенді, жақсы болсын дегенге саяды. Сонымен қатар, өлген адамның орнын жаңа ұрпақ басады, яғни өлім - өсіп-өнуге, жаңа өмірдің көктеуіне себепкер деген көне ұғым ізі де бар. Сол сияқты:

Төр алдында жер қаздым, Қамшы бойы ор қаздым. Көтеріп атқа салғандай, Ағаекем саған не жаздым? – деген қыз сыңсуынан яғни қоштасуында да өлімде атқарылатын салт көрініс береді. Осыған байланысты: кезінде қазақтарда адам өмірден қайтқанда бірнеше ауыл әйелдері өлік шыққан үйді дереу басқа жерге ауыстырып, өлікті шығарған, яғни, оның денесі жуылған жерін тазалап, от қойып арулайды. Одан соң ол жерді қазып, үстіне топырақ, тас үйіп, кішігірім оба жасайды да, оны адам, мал баспау үшін маңайын қоршап тастаған екен. Халық сенімі бойынша мұндай жерді басқан мал да, адам да әртүрлі ауруларға ұшырайды деп ұққан. Ал өлікті жуып шығарған орында «аруланған жер» деп атаған.

Қыз өзі аттанып бара жатқан сәтін, өлімді аттандырғаннан кейін жасалатын салтпен қатар қойған өйткені оларды кезінде атастырып қоятын болған.

Қазақ тілінде халықтық ұғымды білдіретін сонымен қатар осы ұғымның төңірегінде біраз тілдік бейнені беретін ұғым түсініктермен астарлас ұғым, «төр» сөзі – жасы үлкенге, сыйлы кісіге ұсынылар құрметті орын. Төр жалпы босағаға қарсы қойылады. Егер тұрғын үй, яғни киіз үй құрылымын – көшпенділердің дүниетанымы жүйесі ретінде қарастыратын болсақ, төр мен босаға маңызды символдық бейне беретін қарама-қайшылықтағы біртұтастықты білдіреді. Қазақ қоғамында төрге байланысты белгілі бір этикеттік нормалар қалыптасқан. Оның еуропалық мәдениетке қарағанда ерекше екендігі де белгілі. Бұл жөнінде Н.И.Ильминский мынандай пікір айтқан: «(казахи) ...занимают место в порядке по относительному достоинству. Первое место – за огнем напротив двери. Почетное место определяется старшинством возраста, отнюдь не родом или другими преимуществами». Төр сөзі қазіргі заман мәдениет иелері әлі сақтайды деуге болады. Төр мен босаға сөзі қарама-қайшылықта қарастыру жоғары-төмен моделі бойынша динамикалық дамуды – жас мөлшеріне байланысты өмір жолы: балалар – төменде, ал үлкендер жоғарыда, төрде орналасу – уақыт өте, жас қосыла белгілі бір жүйемен бірінің орнын бірі басу үлгісін көрсетеді. «Төрінен көрі жуық» деген фразеологизмде төр – құрмет символы мен көр – адамның соңғы барар жерімен қарама-қайшылық белгілері негізінде көрсетіледі.

Сондықтан төр – дәстүрге байланысты құрметтің символы, яғни «жоғары, құрметті» деген ұғымды білдіреді. Ойымызды қорыта айтқанда халық ауыз әдебиетіндегі әдет-ғұрыпқа қатысты жеткен жырлардан тілдік тұлға арқылы әлемнің тілдік бйнесін беретін символдық сөздерді репрезентік тұрғыдан қайта қарау арқылы бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне қатысты мол мағұлымат алуға болады. Осы мәселе төңірегінде қозғалған ой толғамдардан түйетініміз халық ауыз әдебиетіндегі қай жанрды алсақта онда тұнып тұрған тәрбиенің қайнар көзі жатыр. Осы мәселелерді жас ұрпақ бойына сіңірген жағдайда ұлттық патриоттық сезімі мол, ұлт жанды, білімді ұрпақ тәрбиелей аламыз деп ойлаймыз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1. Қайырбаева Қ.С. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні. Филол.ғыл.канд.дисс. –Алматы, 2004. – 135б

2 Смағұлова Г. Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері: монография - Алматы : Ғылым,1998. -196 б.