Т.Қ.Жүргенов
атындағы Қазақ Ұлттық өнер акдемиясының
профессоры,
ҚР
еңбек сіңірген қайраткері
Қ.А.Ясауи
атындағы ХҚТУ оқытушысы, өнер магистры
БОЛАШАҚ
АКТЕРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ДИКЦИЯНЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
РЕЗЮМЕ
SUMMARY
The article raises
the problem of diction in the actor's speech. We consider the questions the
significance of speech and diction. A special place is given to the analysis of
methods and techniques of work on diction, its perfection as the main means of
expression stage actor.
Keywords: diction, speech culture, scenic expressiveness
Ұлттық
әдеби тiлiмiздiң мәдениетi сан ғасырлар
қалыптасып, қазiргi уақытта кең байтақ
Отанымыздың қай түпкiрiне барсақта, жалпыға
бiрдей қазақ тiлiнде сөйлесiп түсiнiсетiнiмiз
ақиқат. Ұлтымыздың әдеби тiлi бiздерге бабалардан
қалған мол асыл мұра екенi даусыз. Ұлан байтақ
жерiмiзде ұлттық әдеби тiлiмiздiң қалыптасуына,
сонау көнеден аты аңызға айналған: Майқы би,
Қорқыт, Әбу Насыр әл-Фараби сынды халқымыздың
мақтаныштары, бертiнде Асан қайғы бастаған жыраулар,
олардан кейiн: ұлы Абай бастаған көш ұлкен үлестерiн
аямай қосты. Халық арасында осынау ұлы
тұлғалардың мол мұрасын, өз шығармаларымен
қатар уағыздаған: Бiржан сал мен Ақан серiдей
ақиық ақындар тiлiмiздiң сан тарапқа, әр
тiлдiң жетегiнде шашырамай, жинақы, тарихы мен мұрасы мол тiл
болып қалыптасып, бiздерге жетуiне бағаланбас зор үлес
қосты. Осындай ұлылардан қалған мол мұраны ендiгi
жерде халыққа жеткiзетiн және оның жанашыры, жан
айқайшысы болатын-актер.
Қазақ
даласына кәсiби актер тек жиырмасыншы ғасырда ғана аяқ
аттады десек те, сол қысқа мерзiм iшiнде ұлттық
сахнамызда естен кетпес жұлдыздар жарқырап үлгердi.
Олардың iшiнде сөз өнерiне жаңаша алау
жаққан, сөз зергерлерi: Қалибек Қуанышбаев,
Шәкен Айманов, Хадиша Бөкеева, Әнуар Байжанбаев,
Нұрмұхан Жантөрин, Райымбек Сейтметов, Әнуар
Молдабеков, Әнуар Боранбаев, Зәмзәгұл Шәрiпова
сынды сөз ұсталарының мол мұрасын ендiгi жерде
жұйелеп, соның негiзiнде мектеп қалыптастыру, сахна тiлi
мамандары - Қазақстанға еңбегi сiңген өнер
қайраткерлерi, профессорлар Р.М.Қаныбаева,
Д.Тұранқұлова, профессор М.Омарбаевалар мен олардың
iзiн басушы ұстаздардың мiндетi.
Әрине
жоғарыда аты аталған сөз майталмандарының биiгiне самғау
кiм болса соның қолынан келе бермесi анық. Кейде: «Құдай
дарын берсе ғана, ондай арман орындалады» - деушiлер де бар. Бiрақ
дарындылық пен қоса терең бiлiм мен қайтпас еңбекқорлықтың
нәтижесiнде ғана актер - әрi актер, әрi сөз
зергерi бола алады. Қазақ театр өнерiнiң тарихындағы
қайталанбас тұлға, ұлы Мұхтар Әуезов былай
деген екен: «Егер сахнадан айтылған сөздiң барлығы
дерлiк көрерменге жетсе, онда спектакль өз мақсатын 75 %-ға
орындады деп есептеуге болады». Мiнеки мұндай биiк баға, сөз қадiрiн
қандай биiкке көтередi десеңiзшi.
К.С.Станиславский:
«Нашар мұқам бiр түсiнбеушiлiктен, бiр түсiнбеушiлiктi
туғызады. Олар жинақталып, мағынаны тұмандандырып көлегейлегенi
былай тұрсын, тiптi пьесаның бар мазмұн-сипатына тосқауыл
болады» - деп есептеген [1]. Дикцияға тоқталмас
бұрын, сахна тiлi пәнiнiң мақсаты мен бағдары
жайлы бiзге дейiнгi осы ғылымды зерттеген ғалымдардың сөзiне
жұгiнейiк...» Сахна тiлi өз бойында үш тұрлi бағытта
ақпарат қалыптастырады: қисынды, сезiмдi-айқынды, әсемдi.
Бұл ақпараттардың басым көпшiлiгi дикцияның
техникалық шеберлiгi мен айқындылығы арқылы iске асады.
Ал өз тарапынан дикция: айқындылықтың, қалыптылықтың
және тiлдiң әсерлi үн нақыштылығының
синтезi. Тiлдiң дыбысталуы, дауыс ырғағының мазмұны
мен психологиялық толықтылығы дикция айқындылығына
едәуiр ықпал етедi. Жоғарыда тiзiлген элементтер дикцияны айқындайтын,
әрi сахна тiлiнiң көркемдi-эстетикалық сапасына әсер
ететiн комплекстi әдiстердi құрайды» [2].
Адамның аса кұрделi әрi
өте нәзiк дауыс аппараты iстен шықса, қайта орны толмас
табиғаттың ұлы сыйы. Оның ұзақ әрi
сапалы қызмет етуi-дауысты саналы пайдалануға байланысты. Табиғат
ана адам дауысының күшi мен биiктiгiн бiр-бiрiне тең сәйкес
мөлшерлеп берген. Осы тепе-теңдiктi бұзатын кезкелген ауытқулар,
дауыс аппаратының бұлшық еттерiн керi қызмет етуге және
дауыстың түрлi ауруларға шалдығуына соқтырады.
Сондықтан келешек актер әркез өзiнiң сөйлеу
аппаратын күтiп, мәпелеуi қажет. Күнделiктi жүйелi
жаттығу дауыс аппаратын: күшейтуге, шынықтыруға, олқылықтан
сақтауға, шығармашылық үдеріске дайындауға,
айтылған сөз айқындылығына әсер етуге, келешек
актер тiлiнiң кәсiптiк сапалығының деңгейiн ұзақ
мерзiмге созуға көмектеседi. Сөз үндiлiгiнiң кәсiптiк
шеберлiгiн меңгеру, келешек актердан дикциямен техникалық дайындыққа
шындап кiрiсудi талап етедi. Келешек драма актеры өз дауыс аппараты
(ерiн, тiл, жақ, жұмсақ таңдай) бұлшық
еттерiнiң икемдi әрi жылдам дамуына ықпал ететiн, сол арқылы
дикцияның айқындылығы ұшталатын жаттығуларды үздiксiз
күнделiктi жасауы тиiс.