КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ ИНСТРУМЕНТТЕРДІҢ МАҢЫЗЫ

 

Мұхитов Жандос Жанғазыұлы

«Құқықтану» магистранты

Маңғыстау гуманитарлық-техникалық университеті

Қазақстан, Маңғыстау облысы, Ақтау қаласы

 

Кәсіпкерлік құқық дегеніміз - кәсіпкерлік қатынастармен тығыз байланысты коммерциялық емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге және тағы да басқа қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Кәсіпкерлік құқықтың пәні кәсіпкерлік іс-әрекет саласында қалыптасатын коғамдық қатынастар және сол қатынастармен тығыз байланыстағы коммерциялық емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге байланысты қатынастарды қамтиды. Бұл қатынастарды: а) кәсіпкерлік (кәсіпкер мен кәсіпкер арасындағы көлденең қатынастар) және коммерциялық емес (мемлекет пен кәсіпкер арасындағы тік қатынастар)қатынастар деп екі топтамаға бөлуге болады.

Кәсіпкерлік қатынастарды реттеуде және кәсіпкерлік құқықтың субъектілерінің өз бетімен шешім қабылдауына мүмкіншілік туғызатын келісім әдісі. Бұл әдістің мәні кәсіпкерлік құқықтың субъектілері бір-бірімен заңға сәйкес әрекеттер жасағанда ешкімнің күштеуінсіз, зорлауынсыз өз еріктерімен, өзара келісімге келу арқылы мәселелерін шешуге құқықтары мен бостандықтары бар.

Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу барысында міндетті тапсырма беру, белгілеу әдістері пайдаланылады. Бұндай қатынастардың барысында бір жақ (тарап) екінші бір тарапқа міндетті түрде орындалуға тиісті құқықтық кесімдер беруі мүмкін. Көп жағдайда бұндай құқықтық кесімдер мемлекет тарапынан кәсіпкерлерге беріліп жатады. Мысалы, кәсіпкерлікпен айналысатын жеке немесе заңды ұйымның кәсіпкерлік әрекетінің барысында қоршаған ортаға зиян келтірілетін болса, онда мемлекет сол келтірілген зиянды қайта қалпына келтіруді талап ете алады. Бұндай мемлекеттік құзыретті органдар тарапынан берілген кесімдер кәсіпкерліктің субъектілері үшін орындалуға міндетті. Осындай әдістердің бірі - тыйым салу әдісі. Оның мәні, егер кәсіпкерлік субъектілерінің кәсіпкерлік іс-әрекетінің барысында қоршаған ортаға қауіпті зиян келуі мүмкін болған жағдайда мемлекет оларға кәсіпкерлікпен айналысуға тыйым салуы мүмкін. Келесі әдістердің бірі  - кепілдеме, ұсыныс беру әдісі. Тараптар кәсіпкерлік қатынастардын барысында бір-біріне ұсыныс жасауға мүмкіншіліктері бар.

Кәсіпкерлік құқықтық қатынастар мынандай қағидаттарға негізделеді:

1) кәсіпкерлік істің еркіндігі - кез келген ақыл-есі дұрыс, жасы толған адам заңнамаларда көрсетілген талаптарға сәйкес жағдайларда кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар;

2) кәсіпкерлік іс барысында пайдаланылатын барлық меншік түрлері мен түрпішіндерінің құқықтық (заңдық) теңдігі;

3) бәсеке еркіндігі және монополияны тежеу;

4) кәсіпкерлік істің негізгі мақсаты пайда табу құқығы;

5) кәсіпкерлік іс барысындағы заңдылық;

6) кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу.

Заңдық реттеу бағытына тоқталсам. Шағын кәсіпкерлікті дамытудың құқықтық базасы болып  ҚР Азаматтық кодексі, сондай-ақ тағы басқа ҚР заңдарыдары, заңға сәйкес нормативтік актілері табылады.

1-кесте. ҚР кәсіпкерліктің құқықтық базасы (хронологиялық кесте)

Мерзімі

Заңдардың атауы

1

1990 жыл

2 желтоқсан

Қазақ ҚСР-ының «Қазақстан Республикасындағы шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы» Заңы

2

1990 жыл

15 желтоқсан

Қазақ КСР-інің "Меншік туралы" Заңы Бұл заңға 1993 жылы 9 сәуірде қабылданған Заң арқылы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген

3

1991 жыл

13 ақпан

Қазақ КСР-інің "Кәсіпорындар туралы" Заңы. (2 мәрте 1992 жылғы 23 желтоқсанда және 1993 жылғы 14 сәуірде қабылданған Заңдарға сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілген болатын

4

1992 жыл

4 шілде

Қазақстан Республикасының "Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы" Заңы

5

1994 жыл

12 желтоқсан

Қазақстан Республикасының «Азаматтық кодексі». 16.12.98ж өзгерістер енгізілген

6

1995 жыл

2 мамыр

Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық серіктестігі туралы" заң күші бар Жарлығы

7

1995 жыл

5 қазан

Қазақстан Республикасы Президентінің "Өндірістік кооператив туралы" заң күші бар Жарлығы

8

1997 жыл

19 маусым

Қазақстан Республикасының "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы" Заңы

9

1997 жыл

19 маусым

Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлер туралы» Заңы (29.11.99 өзгерістер енгізілген)

10

1997 жыл

8 сәуір

«Шағын кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі» ҚР Үкіметінің Қаулысы №499

11

1998 жыл

27 сәуір

"Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығын қорғау туралы" ҚР Президентінің Жарлығы №3928

12

1998 жыл

10 шілде

«ҚР кейбір заңдық актілеріне өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы №283-1

13

1998 ж.10 шілде

Қазақстан Республикасының "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы

14

1999 жыл

31 наурыз

«Жұмыстардың жеке түрлері және қызмет рыногын дамыту туралы» ҚР Үкіметінің Қаулысы 14.02.2000 ж өзгерістер енгізілген)

15

1999 жыл

29 қараша

ҚР «Шағын кәсіпкерлікті қорғау мәселелері бойынша заңдық актілерге бірсыпыра қосымша өзгерістер енгізу туралы» Заңы №489-1

16

1999 жыл

26 сәуір

«ҚР Агенттігінің шағын бизнесті қолдау мәселелері жөніндегі» ҚР Үкіметінің Қаулысы №475

17

2001 жыл

7 мамыр

«Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы» ҚР Президентінің Жарлығы

18

2007-2009 жыл

«Кәсіпкерлік қызмет туралы» заң

 

Елбасының пікірінше, кез келген мәселе бойынша ШОБ субъектілерінің үстінен қылмыстық іс қозғауға тосқауыл қою қажет. Бизнес жұмысын жүргізу ережесін бұзғандарға айыппұл салу тәсілін кеңінен қолдану керек.

ШОБ-тердің шаруашылық жүргізу кезеңіндегі ұсақ-түйек келіспеушілік мәселесін төрелік соттардың қарауына беру керек. Негізінен ШОБ субьектілерін салық органдары тексеруі қажет. Жалпы барлық тексеріс кестесі нақты реттеліп отыруы керектігі заман талабы болып табылады.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1.      «Кәсіпкерлік қызметті 2020 жылға дейін мемлекеттік реттеу тұжырымдамасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы

2.      «Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу органдары жұйесі» электронды мақала studopedia.org/12-5588.html

3.      Битемиров Қ.Т. Шағын және орта кәсіпкерліктің құқықтық негіздері. - Алматы, 1998.

4.      Саматқызы С. Кәсіпкерлік экономиканың қозғаушы күші, // «Экономика» газеті, №9 (129) 4-10 наурыз 2010 жыл, 3 бет.

5.      «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу және қолдау»// Жакибаева Лаура Бейгамбековна  - Вестник КАСУ №3 - 2010