Мәдени жайылымдар құру үшін көпжылдық астық және бұршақ тұқымдас шөптер мен шөпқоспаларының онтайлы себу мерзімдерін таңдау

Серекпаев Нурлан Амангелдинович – а.ш.ғ.д, профессор С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана қ.

Ашкенов Берик Габитович –магистрант, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана қ.

Мақалада Ақмола облысы, Ақкөл ауданы «SC FOOD» ЖШС-нің (Азат ауылы) тастанды жерлерінде мәдени жайылым құру үшін мал азықтық дақылдардың онтайлы себу мерзімдерін тандау және бағалау нәтижелері көрсетілген. Зерттеу мақсаты –мәдени жайылым құру үшін оңтайлы себу мерзімдерін таңдау және бағалау. Зерттеу нәтижесінде тастанды жерлерде мал азықтық дақылдарды көктемде және күз мезгілдерінде себіп бақыладық. Көктемгі себу барысында шөп қоспаның өнімділігі 2,96 т/га, пішен өнімділігі 0,96 т/га құрады.

Кілт сөздер: себу мерзімдері, мәдени жайылым, тастанды жерлер,оңтайлы себу, мал азығы.

Подбор оптимальных сроков посева многолетних злаковых и бобовых трав и травосмесей для создания культурных пастбищ

Серекпаев Нурлан Амангельдинович - д.с.х.н, профессор Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина, г. Астана.

Ашкенов Берик Габитович – магистрант, Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина, г. Астана.

В статье представлены результаты отбора и оценки сроков эффективного посева кормовых культур для создания культивируемых пастбищ для заброшенных земель ТОО «SC FOOD» (село Азат) Аккольского района Акмолинской области. Целью исследования является выбор и оценка оптимального времени посева для создания культурного пастбища. В результате исследования мы изучали кормовые культуры на заброшенных полях весной и осенью. Во время весеннего посева травяная смесь достигла 2,96 т / га, сено - 0,96 т / га.

Ключевые слова; посевные периоды, культурные пастбища, полигон, оптимальный посев, корма.

Selection of optimal terms of sowing of fodder crops for the creation of cultural pastures on fallow lands LLP

Ashkenov Berik Gabitovich- master student of “S. Seifullin Kazakh Agro Technical University”, Astana city.

Serekpaev Nurlan Amangeldinovich- professor, doctor of agricultural scicucts “S. Seifullin Kazakh Agro Technical University”, Astana city.

The article presents the results of selection and evaluation of the effective sowing time for forage crops to create cultivated pastures for abandoned lands of SC FOOD LLP (Azat village) of Akkol district, Akmola region. The purpose of the study is to select and evaluate the optimal time for sowing to create a cultural pasture. As a result of the study, we studied fodder crops in abandoned fields in spring and autumn. During the spring sowing, the grass mixture reached 2.96 t / ha, hay - 0.96 t / ha.

Keywords; sowing periods, cultural pastures, range, optimal sowing, feed.

Кіріспе.

Елбасы Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі Жолдауында аграрлық саланың дамуына ауқымды жұмыстар жасалу керектігін баса айтқан. Елбасы ауыл шаруашылығына қатысты:  «Аграрлық сектор экономиканың жаңа драйверіне айналуы керек. Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің болашағы зор. Көптеген позициялар бойынша біз әлемде ірі аграрлық экспорттық өнім өндірушілердің бірі бола аламыз. Бұл, әсіресе, экологиялық таза тағамдарға қатысты. «Made in Kazakhstan» бренді сондай өнімдердің эталоны болуға тиіс», — деді [1].

Елбасының әлемдік дағдарысқа қарсы бес шараның бірі ретінде ауыл шаруашылығын атауы тегіннен тегін емес. Дүниежүзілік банк мәліметіне сүйенсек, Республиканың аграрлық сектор инвестиция құю тиімділігі жағынан мұнай өндірісінен кейінгі екінші орынға шығып келеді. Бірақ ел экономикасының аграрлық саласы ауқымды мемлекеттік реттеуге түспей, әлі де жан-жақты қолға алына қоймаған, озық тәжірибелерді қолдана отырып, дамытуға көп жұмыстар жасайтын салаға жатады. Өз кезегінде Қазақстанның осынау аграрлы ауыл-шаруашылық саясатын қалыптастырудағы басты басымдықтарына қатысты қоғамда «өндірісті шоғырландыру, агротехнологияға өзгерістер енгізу, агробанк құру сияқты ауқымы тар мәселелердің төңірегінде ғана дамып жатыр» деген де ұшқары пікірлерлер кездеседі. Қалай десе де, аграрлық сектор, ауыл шаруашылығы ел экономикасын көтеруге зор үлес қосатын сала екеніне сенімдімін [2].

Зерттеу мақсаты мен міндеттері:

Жұмыс мақсаты: Мәдени жайылымдар құру үшін көпжылдық астық және бұршақ тұқымдас шөптер мен шөпқоспаларының онтайлы себу мерзімдерін таңдау

Міндеттері:

- Зерттеулер жүргізілетін жайылым учаскелерінің биоклиматтық көрсеткішін бағалау;

- Мәдени жайылымдар құру үшін көпжылдық астық және бұршақ тұқымдас шөптер мен шөпқоспаларының онтайлы себу мерзімдерін таңдау;

Өндірістік іссананы "SC Food» кешенінде өткіздім. Осы кешен туралы қысқаша тоқталып кетсем, "SC Food» мал шаруашылығы кешені 2011 жылдың соңында құрылып, өзінің жұмысын «Ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту» жобасының шеңберінде жүзеге асырып келеді. Бұл Азат ауылында орналасқан 2400 басқа арналаған репродуктор болып табылады. Қазіргі кезде мұнда 2400 ірі қараны бағуда. Шаруашылықтың 50 мың гектарға жуық жері бар. Оның 33 гектары шабындық та, қалғаны мал жайылымы [3].

«Абердин Ангус» тұқымды асыл тұқымды малдың бірінші легі осыдан 5-6 жыл бұрын (1000 бас) АҚШ және Австралиядан әкелінді. Осы күні бұл малдар Арқаны жерсініп үлгерді. Шаруашылық жыл сайын орташа алғанда 100 бас асыл тұқымды ірі қара малды Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай жəне Қарағанды облыстарындағы шаруашылықтарға тірідей сатуда. «SC Food» ЖШС-ның бас директоры Мақсұт Бақтыбаев атап өткендей: «Бүгінгі күні елімізде «ангус» тұқымын өсіретін санаулы шаруашылық қана бар. Біздің мақсатымыз - олардың санын арттыру. Себебі «ангус» тұқымы солтүстік климатқа бейім, өсімтал. Әрі оның еті әлемдік нарықта жоғары сұранысқа ие». Сонымен қатар, шаруашылық меншігіндегі ірі қараға қажетті бір жарым жылдық жемшөп қоры жеткілікті мөлшерде әзірленген. Бүгінде мал күтімімен 50-қа жуық адам айналысады. Олардың барлығы дерлік жергілікті тұрғындар [4].

Шаруашылықта жемазықтық дақылдардан арпа және сұлы өсірілсе, пішенге еркекшөп және судан шөбі, сүрлемге жүгері дақылдары кең тараған. Сондайақ моноазық алу үшін дәнді астықты бұршақты қоспалары да себіледі.

Шаруашылықтың техникамен қамтамасыз етілуі жеткілікті. Автопаркі жыл сайын өнімділігі жоғары техникалармен толықтырылып отырады. Әсіресе CLAS компаниясының агрегаттарын жиі кездестіруге болады.

Шаруашылық тек етті ірі қара мал өсіру бағытында маманданған. Екі жылдық ангус малының тірідей салмағы бір тоннадан асып жығылады. Елімізде басқада шаруашылықтарға тірідей сатылады.

Осындай етті ірі қара малдардың еттері тек республикамыздың нарығында ғана саудаланбай, келешекте алыс-жақын шетелдерге де экспортталады.

Бұл жұмысты жүзеге асыру үшін мемлекеттің осы саланы дамытуға арналған саясаты, шаруа қожалықтарының техникамен, қажетті ресурстармен қамтамасыз етілуі мәселенің бір жағы. Тағы да бір ескерілетін жайт – осы жердің табиғаты, жердің құнарлылығы. Осы мәселеге тоқталсақ.

Ауа райы бұл аймақшада құрғақ және күрт континенталды. Қысы азқарлы, суық, жазы құрғақ, жылы. Жыл ішінде 240280 мм жауыншашын түседі, оның 5560% жылы мезгілде жауады. Ылғалдың булануы жауыншашын мөлшерінен 4 есе көп. Жазда құрғақшылық және аңызғаққұбылыстары жиі байқалады. Ауаның белсенді температура қосындысы –23002650 ⁰ С. Гидротермиялық коэффициент – 0,50,7, ылғалдылық коэффициенті – 0,30,35. Табиғи өсімдік дүниесі ксерофитті астық тұқымдас және шамалы мөлшерде тараған аралас шөптерден құралған (боз, бетеге, қазтабан, келлерия және тағы басқасы).

Аймақтарда оңтүстік қара топырақ таралған. Бұл – қара топырақтардың ішіндегі құнарлылығы жағынан ең төмені, физикалық, химиялық қасиеттері жағынан ең бағалысы болып келетін топырақ. Қасиеттері, морфологиялық белгілері жағынан қарағанда кәдімгі қара топыраққа ұқсас болып келеді. Оңтүстік қара топырақта, қара топыраққа қарағанда, қарашіріндінің, азоттың және басқа қоректік элементтердің мөлшері кем болып келеді. Қарашіріндінің мөлшері үстінгі қабатта – 3,54,5%, жалпы азот – 0,2000,250%. Қарашірінді қоры 1 м топырақ қабатында 250280 т/га.

Көпжылдық орташа температура мен салыстырғанда 2017 жылғы температура көрсеткіштері жекелеген айлар бойынша көпшілігінде артқаны байқалып отыр. Ал шілде, тамыз, қыркүйек айлары көпжылдық орташа көрсеткішке мейлінше жақындаған.

Жауын-шашын мөлшері 2017 жылы көпжылдық көрсеткішпен салыстырғанда 48 мм-ге жоғары. Барынша мол түскен жауын-шашынды ай шілде болып отыр. Бұл айда көпжылдықпен салыстырғанда ылғал мөлшері 27 мм артық түскен де 51 мм болған, ал ақпан айында керісінше құбылыс, яғни көпжылдықпен салыстырғанда ылғал мөлшері 12 мм аз түсіп 8 мм құрап отыр.

2017 жылғы ылғалдану жағдайлары көпжылдық орташамен салыстырғанда біршама жоғары төмен ескеру қажет, тек шілде айында жоғары мөлшерде жауын-шашын түскен. Ал ылғалдану бойынша ең төмен айларға тамыз, қыркүйек айлары жатқызылады.

Себер алдындағы 1м топырақ қабатындағы және дақылдың өсіп-жетілу кезеңіндегі түсетін ылғал мөлшеріне негіздеп нақты мүмкін өнімді есептеуге болады. Себер алдындағы ылғал қорын анықтауды 1 м топырақ қабатына ене алатын бұранда бұрғыларды пайдаландық.

Есептеулер бойынша нақты мүмкін өнім 11,3 ц/га құрап отыр. Бұл құрғақ дала аймағында өсірілген арпа үшін қанағаттанарлық көрсеткіш. Бірақ биылғы жылы түскен жауын-шашын мөлшері көпжылдық орташадан біршама төмен болғанын ескеру керек, яғни ылғалдың және басқа факторлардаң барлығы қолайлы болған жағдайда өнімділік біршама артуы да мүмкін еді.

Шаруашылықтағы жыртынды жерлердің егістік аумағы 4158 га. Бұл жерлерде өсірілетін негізгі дақылдарға егістіктің көп бөлігін алып жатқан арпа, судан шөбі, жүгері, сұлы және көпжылдық шөптердің ішінен еркекшөп жатады.

Биылғы жылғы өнімділік былтырғыдан көрі едәуір төмен болды. 2016 жылдағы жалпы түсім арпада 1345 тонна, судан шөбінде пішенге есептегенде 2743 тонна болса, ал 2017 жылы, арпада 1155 тонна, судан шөбінде пішенге есептегенде 2263тонна.

Ауыспалы егіс дегеніміз - ғылымға негіздеп дақылдар мен сүрі жердің орналасу орнына және белгілі бір мерзімге қарай кезектестіріп орналастыру.

Елімізде климаттық жағдайлар мен дақылдың пісу кезеңіне байланысты барлық астық дақылдарды жинау жұмыстарының орташа есеппен 20% тікелей орылып бастырылады. Бізде ауа райының қолайлы болуына байланысты жинау жұмыстары тікелей әдіспен жүргізілді. Жинау жұмыстары тамыздың 25 күні басталып 2 ауысымда жүргізілді. Жинар алдында танапта жусан тәрізді арамшөптер кездеспеді. Астықтың ылғалдылығы 14-15 % аралығында болды.

Егінді жинау жұмыстары жауапты да қиын кезең. Бұл кезде дақылды өсіруге кеткен еңбектің барлығының жартысына жуығы шығындалады. Себуден бастап күтіп баптау кезінде жүргізілген барлық жұмыстардың нәтижесі осы жинау жұмыстарында бағаланады. Сол себепті қалыптасқан өнімді барынша аз шығын жұмсап жинап алған дұрыс.

Бүгінгі таңда еліміздің шаруа қожалықтарының өнімдері барлық облыстардың да сөрелерінде тұр. Дегенмен, аграрлық саланы дамытып, отандық өнімдерді әлемдік экспортқа шығара алсақ,  ел экономикасы қарыштап дамушы еді. Осы тұрғыдан алғанда ауылшаруашылығы құрылымдары үшін үлкен талап қойылған.

Зерттеу әдістері: зертханалық, далалық, ғылыми-өндірістік.

Зерттеу нәтижелері: Зерттелген жер телімінің климаты құрғақ және салқын, күрт-континентальді аймақта орналасқан.

кесте 1 –КОК салыстырғандағы 2017 ж. орташа тәуліктік ауа температурасы, ⁰С

Көр-сеткіш-тер	Айлар
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII
КОК	-15,8	-15,6	-9,2	+4,1	+12,2	+18,2	+19,8	+16,9
2017 жыл	-12,4	-15,0	-7,6	+5,4	+13,9	+20,0	+18,7	+17,6
КОК-дан ауытқуы -,+	+3,4	+0,6	+1,6	+1,3	+1,7	+1,8	-1,1	+0,7

2017 жылы ауа температурасының орташа тәуліктік көрсеткіші көпжылдық орташа көрстекіштен жоғары болды. Тек шілде айында ғана орташа тәуліктік ауа температурасы көпжылдық орташа көрсеткіштен 1,1⁰С төмен болды (1-кесте).

Зерттеу жүргізілген кезеңдері қыс айларында (қаңтар, ақпан) жауын-шашын мөлшері көпжылдық орташа көрсеткіштен 9 мм жоғары, көктем айларында (наурыз, сәуір) 1-20 мм аз, мамыр айында жауын-шашын мөлшері 22,1 мм төмен болды, жаз айларында, маусым айын есептемегенде(21,0 мм аз), көпжылдық орташа көрсеткішпен теңесті (2-кесте).

Кесте 2 – КОК салыстырғандағы түскен жауын-шашын мөлшері, мм

Көрсеткіштер	Айлар
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII
КОЖШМ	20	16	15	29	38	39	60	37
2017 жыл	29	15	12	28	18	18	60	35,6
КОЖШМ-нен ауытқуы -,+	+9	-1	-3	-1	-20	-21	-	-1,4

Биоклиматтық потенциал көрсеткіші 1,81 немесе 95 баллға жеттіп, аймақтың орташа биологиялық өнімділік деңгейіне сәйкес болды. Гидротермиялық коэффициент 0,85 құрап, жылдың орташа құрғақ екендігін көрсетті. жайылымдардың тәжірибелік учаскелерінің жер бедері тегіс, ең жоғары нүкте биіктігі – 328,6 м, ең төмеңгісі – 326,8 м, еңкіс жерлердің ауытқулары небәрі 1,8 м құрайды. Жайылым учаскелерінің зерттелген контурлары бойынша орташа өнімділігі 0,9-3,71 т/га болды. Ақмола облысы Ақкөл ауданы «SC Food» ЖШС жағдайында 1-м деградацияға ұшыраған жер телімінде көпжылдық шөптерді себу нәтижесінде мәдени жайылымдар құрылды. Ең жоғары көк балауса өнімділігі терең қопсытылған тыңайған жер учаскелерінде тіркелді (2,74-2,96 т/га). Ең жоғары өнімділік үш компонентті астық-бұршақ шөпқоспалары нұсқаларында байқалды және көк балауса өнімділігі 2,85 т/га (еркекшөп+қылтықсыз арпабас+жоңышқа) және 2,96 т/га (еркекшөп+қылтықсыз арпабас+эспарцет), сәйкесінше пішен шығымы 0,87 и 0,96 т/га құрады. Көпжылдық астық-бұршақ дақылдар және олардың шөпқоспаларының 1 кг пішенінде 0,18-0,26 кг, алмаспалы энергия 2,0-2,9 МДж, қорытылатын протеин 12,04-27,23 г, шикі протеин 5,85-12,81 % болды.

Ендіру деңгейі - зерттеу нәтижелері Ақмола облысы Аккөл ауданы «SC Food» ЖШС-де 300 га жер алқабында жүргізілуде.

Қолдану саласы. Жасалып жатқан отарлы жайылымдарды пайдалану технологиясын, отарлы жайылымдары бар ауылшаруашылық ұйымдары қолдана алады.

Жұмыстың экономикалық тиімділігі. Мәдени жайылымдарды құру үшін қолданылатын агротехникалық шаралардың ішінде ең тиімдісі болып, жайылымның тастанды жер учаскесінде алдын-ала топырақты терең қопсыту, БДТ тырмасымен тырмалау және катоктаумен бірге құнарлығы жоғары үш компонентті астық-бұршақ шөпқоспасын (еркекшөп+қылтықсыз арпабас+эспарцет) себу болып табылады. Бұл шараның тиімділігі 116 % құрайды.

ҚОРЫТЫНДЫ

1 Жергілікті жердің биоклиматтық көрсеткіштерін бағалау көрсеткендей, 2016 жылы температуралық режім көпжылдық орташа көрсеткіштер деңгейінде қалыптасты, ал жалпы ылғалмен қамтамасыз етілуі бойынша орташа деігейде. Биоклиматтық потенциал көрсеткіші 1,81 немесе 95 баллға жеттіп, аймақтың орташа биологиялық өнімділік деңгейіне сәйкес болды. Гидротермиялық коэффициент 0,85 құрап, жылдың орташа құрғақ екендігін көрсетті.

2 Барлық кезең бойынша өнімді ылғал қорының ең жоғары мөлшері тәжірибедегі тыңайған жер учаскесінде болып 99 мм ден 139,4 мм, ал ең төмен мөлшері табиғи жайылым телімінде 60,6 мм ден 117,8 мм аралығында ауытқыды.

3 Мәдени жайылым жасау үшін 300 га аумақтағы учаске таңдап алынды. Учаске құрамында табиғи жайылым учаскесі, түбегейлі жақсарту жасалған жайылым учаскесі, тыңайған жер учаскесі бар.

4 Экологиялық мониторинг және табиғи мал азықтық жерлердің бағалауы көрсеткендей, жайылымдардың тәжірибелік учаскелерінің жер бедері тегіс, ең жоғары нүкте биіктігі – 328,6 м, ең төмеңгісі – 326,8 м, еңкіс жерлердің ауытқулары небәрі 1,8 м құрайды. Шөп отының ботаникалық құрамына байланысты зерттелген жер телімдерінің өнімділігі 2016 жылы 0,6-4,1 т/га, 2017 жылы 1,2-3,3 т/га аралығында ауытқыды. Сәйкесінше жайылым отының орташа өнімділігі 0,9-3,71 т/га.

5 Ақмола облысы Ақкөл ауданы «SC Food» ЖШС жағдайында 1-м деградацияға ұшыраған жер телімінде көпжылдық шөптерді себу нәтижесінде мәдени жайылымдар құрылды.

6 Зерттеулер өткізілген жылдары қалыптасқан метеорологиялық жағдайларында топырақты өңдеу тәсілдері мен аялардың әсерін салыстыра келе ең жоғары өнімділік көрсеткіші топырағы терең қопсытылған тыңайған жер учаскелерінде тіркелді. Көк балауса өнімділігі 2,74-2,96 т/га аралығында ауытқыды. Ең жоғары өнімділік үш көмпонентті астық-бұршақ шөпқоспалары нұсқаларында байқалды. Көк балауса өнімділігі 2,85 т/га (еркекшөп+қылтықсыз арпабас+жоңышқа) және 2,96 т/га (еркекшөп+қылтықсыз арпабас+эспарцет) және сәйкесінше пішен шығымы 0,87 и 0,96 т/га құрады.

7 Көпжылдық астық-бұршақ дақылдар және олардың шөпқоспаларының 1 кг пішенінде 0,18-0,26 кг, алмаспалы энергия 2,0-2,9 МДж, қорытылатын протеин 12,04-27,23 г, шикі протеин 5,85-12,81 % болды.

8 Мәдени жайылымдарды құру үшін қолданылатын агротехникалық шаралардың ішінде ең тиімдісі болып, жайылымның тастанды жер учаскесінде алдын-ала топырақты терең қопсыту, БДТ тырмасымен тырмалау және катоктаумен бірге құнарлығы жоғары үш компонентті астық-бұршақ шөпқоспасын (еркекшөп+қылтықсыз арпабас+эспарцет) себу болып табылады. Бұл шараның тиімділігі 116% құрайды.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 «Егемен-ақпарат». Аграрлық университетте өткен кеңес 17.04.2015. – https://egemen.kz/2015/?p=57769

2 «Қазақстан-2050» — стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 17.01.2014. – http://esep.kz/kaz/show1/article/1

3 «Егемен-ақпарат». Жайылымдық алқапты тиімді пайдалану 28.02.2015. – https://egemen.kz/2015/?p=51244

4 С. Ə. Оразбаев, А. Ə. Төреханов, И. И. Алимаев, Б. А. Ысқақ жəне т.б. Шалғындық-жайылымдық мал азығы өндірісі: Оқулық. – Алматы, 2012., 3 б., 15 б., 356-364 б.

LIST OF USEFUL LINKS

1 "True information". Meeting at Agrarian University 17.04.2015. - https://egemen.kz/2015/?p=57769

2 Strategy "Kazakhstan-2050" - a new political course of the established state The President of the Republic of Kazakhstan - the Leader of the Nation NA Nazarbayev Address of the President of Kazakhstan to the People of Kazakhstan 17.01.2014. - http://esep.kz/eng/show1/article/1

3 "True information". Efficient use of pastures 28.02.2015. - https://egemen.kz/2015/?p=51244

4 A. Orazbayev, A. A. Turekhanov, I. I. Alimaev, B. A. Isaac and others. Livestock-pasture production: Textbook. - Almaty, 2012., p.3, p. 15, pp. 356-364.