Оқушылардың БОЙЫНДА рухани - адамгершілік құндылықтарДЫ ТәРБИЕЛЕУ

Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті, Тараз қаласы

аға оқытушы Сыдықова Қ.Ө.

Ш.Смаханұлы атындағы № 44 орта мектебі, Тараз қаласы

Сыдықова С.Ө.

Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі – бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі. Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылық және адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру- үлкен қажеттілік екендігі ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» жолдауында жан-жақты негізделген [1].

Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген. Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтармен қатар мейірімсіз, қатігез жастар ауылдан да орын алады. «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, бір-бірімен достық қарым-қатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтін мәселе екені анық. Мұнда, әсіресе, оқушылар тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы зор болары сөзсіз.

Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген адамгершілік мәселелерін талдап, жүйелесек: біріншіден, өз шығармаларында олардың адам бойындағы ең асыл қасиеттерді дәріптеуі бүгінгі ұрпақтың дүниетанымын кеңейте түсуге көмектеседі; екіншіден, қоғамның даму тарихын адамгершілік тұрғыдан қабылдай білуге, талдау жасауға, терең түсіне білуге үйретеді; үшіншіден, олардың еңбектері жастардың адамгершілік мінез-құлықтарының қалыптасуына бағдар береді; төртіншіден, ғұламалардың рухани қазынасы қазіргі жастардың адамды сүйе білу, адамды тану талғамын қалыптастыруға септігін тигізіп, адами жетілуіне, үйлесімді дамуына негіз болады.

"Құндылық" – ұғымын адам бола білу, қадір-қасиетті сезіну, өмірдегі өз орны (кәсібі, тәртібі, мінез-құлық, білімі, білігі) мен өмір сүру жолын білу деп түсінеміз [2].

Рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз – адамның ішкі жан дүниесінің даму жағдайын көрсететін, адамдық деңгейін ашатын, сипаттайтын, оның тұрақтылығы мен жетілу деңгейін, әлеуметтену дәрежесін, қоғамдық мәнін айқындайтын жеке тұлғаның ішкі ең мәнді құрылымдық элементі-деп білеміз.

Өйткені, рухани-адамгершілік құндылық адам санасында орын алып, сана арқылы игеріліп, іс-әрекетке жетелейді. Сондықтан біз үшін құндылықтың өзегі – Адам, тәрбиесі – Адам болуға ұмтылыс жасау.

Мемлекетіміз тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап, әлемнің бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру үшін жаңа Қазақстан құрудың дербес жолын таңдап алды. Еліміз әлемдік қауымдастыққа зор құрметпен, беделмен кіруі үшін ұрпақ тәрбиесін әрқашанда назардан тыс қалдырмауымыз керек. Себебі, бүгінгі балалар еліміздің ертеңгі болашағы екенін ескерер болсақ, бәсекеге қабілетті, жаңа уақыттың өктем талаптарына үн қоса алатын ұрпақ тәрбиелеуіміз керек. Ол үшін жалпы орта білім беретін мектептің педагогикалық құрылымының негізгі құндылығы болып саналатын оқушыны жеке тұлға ретінде қарау және оның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін дамыту – жалпы білім беретін оқу орындарының басты мақсаты. Оқушыларды рухани адамгершілік сапа қасиеттерге тәрбиелеу қаншалықты қиын болса, соншалықты маңызды да. Рухани-адамгершілік тәрбие оқушының тәртібін және рухани дағдысын қалыптастырады. Яғни ол – адамның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін көрсететін, адамгершілік деңгейін анықтайтын, сипаттайтын, оның тұрақтылығы мен үздіксіздігін, дамуын, әлеуметтану дәрежесін, қоғамдық мәнін айқындайтын жеке тұлғаның ең маңызды ішкі жан дүниесінің элементі.

Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамдағы ізгілікке, руханилыққа бет бұрғызып, оқу-тәрбие жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие негізінде ұйымдастырып, оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қажеттілігін айқындап отыр.

Халық келер ұрпағын өзіне дейінгі қоғамда қолы жеткен тәрбиелік жақсы дәстүр атаулыны жинақтап, пайдалана отырып, шынайы адамгершілік қасиеттерге баулып тәрбиелеуді мақсат еткен.

Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. "Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп адасумен пара-пар!",- дейді Л.Н.Толстой [3].

Әрбір мұғалім жасөспірім тәрбиесінде рухани-адамгершілік тәрбиені меңгертіп отыруы тиіс. Демек, шәкірттеріне әлем туралы ғылыми таным тәсілін меңгертіп, шығармашылыққа баулуы қажет. Бұл туралы француз жазушысы әрі ойшылы Антуан да Сент-Экзюпери "Әлемде сезімін оятуға ешкім жәрдемдеспеген көп адам бар. Адамның адамгершілік негізін ояту өмірдегі ең тандаулы қасиеттерді келтіру, ең алдымен, мұғалімдерге жүктеледі. Мұның өзі – үлкен тәрбиелік мәселе",- деп бекер айтпаған [4].

Өткеннен нәр алмай, рухани азық алмай, болашаққа қадам басу және ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Рухани адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды оқушының бойына дарыту үшін ең алдымен олардың санасын көтеру; екіншіден, адамгершілік тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту; үшіншіден, оқушының бойына жағымды мінез-құлықтың дағдылары мен қылықтарын үнемі сіңіріп отыру қажеттілігі талап етіледі. Ол үшін жасөспірімдердің өздері өскен аймақпен қоғамдық ортамен тікелей байланысты, оған тәуелді екендігін өзінің жүріс-тұрысы мен мінез-құлқын өмір сүріп отырған ортада қабылданған тәртіп ережелеріне сәйкес үйлестіре қалыптасу қажеттігін түсіну, оларды халықаралық аренада қолданып келе жатқан өзара сыйластық пен құрмет тұтушылық сезімді тәрбиелеу мәселелері жүзеге асырылуға тиісті басты бағыт-бағдар ретінде белгіленуі тиіс сияқты. Біздің ойымызша, жасөспірімдер бойындағы шынайы рухани адамгершілік тәрбиесі оны қоршаған ортада, отбасында, мектепте, жұртшылық қауыммен қарым-қатынаста, жолдастар арасында, көшеде, еңбекте көрініп, нәтиже береді. Рухани адамгершілік тәрбие – жасөспірімнің шынайы тәрбиесінің нығаюына игілікті әсер ететін, оның тұлғалық дамуына өзек болатын, еркіндігін жасампаздықпен шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер ашатын түрткі деуге болады.

Педагогика ғылымының жүздеген жылдардан бергі тәжірибесіне сүйенсек, баланы рухани-адамгершілікті болуға тәрбиелеу өте қиын үрдіс. Себебі, қазіргі таңда рухани-адамгершілік қасиеттердің құндылығы төмендеп, озбырлық, арсыздық, ұятсыздық, көргенсіздік, мейірімсіздік, қатыгездік және т.б. белең алып, осындай мінезі бар адамдардың жағдайы керісінше ұяты ары бар адамдарға қарағанда тәуір секілді болып көрінеді. Бірақ сырттан қарағанда, олардың жағдайы жақсы болғанмен, әлемді ұстап тұрған жақсылық пен жақсы адамдардың арқасында екенін олар іштей мойындайды.

Рухани адамгершілік құндылығы дамыған тұлға қалыптастыру бағыттарының мазмұнын сипаттайтын болсақ, ол негізгі алты бағытты қамтиды:

1. Танымдық бағыт – таным мәдениеті, интеллект, білімнің біртұтастылығы, жеке тұлғаның дүниетанымы, ойлау мәдениеті, өзін-өзі жетілдіру, ой-өрісінің кеңдігі, шығармашылық іске бейімділігі, сындарды ойлай білу, білгірлік таныту, сананы жетілдіру, баға беру қабілеттерінен құрылады. Танымдық бағыттың негізгі мақсаты рухани құндылықтар негізінде әрбір тұлғаның жеке шығармашылық қабілеттерін дамыта тәрбиелеу.

2. Ал ұлттық бағыттың мақсаты – рухани құндылықтар негізінде адамзаттылыққа тәрбиелей отырып, өзінің жеке басқа елдердің дәстүрі, тілін, мәдениетін, дінін құрметтеуге, ұлттық келісімге баулу. Ол төмендегі құрамдас бөліктерден тұрады: ұлттық сана, патриотизм, ұлтжандылық, салт-дәстүр, әдет-ғұрып және т.б.

3. Әлемдік бағыттың мақсаты – жалпы адамзаттық рухани құндылықтар негізінде жоғары адамзаттық сезімі бар, отанын қорғауға дайын тұратын басқа адамдардың құқықтарын құрмет тұтатын жеке тұлға қалыптастыру. Бұл бағытқа адамзаттық, толеранттылық, адам құқықтары мен міндеттері, парыз, жауакершілік, белсендік өмірлік позиция, ұжымшылық және т.б. жатады.

4. Салауатты өмір салты бағытының мақсаты – рухани құндылықтар негізінде жеке тұлғаның өз денсаулығын нығайтуға және ол үшін жауапкершілік сезімін арттыруға қоғам мен оның мүшелерінің денсаулықтарын дамытуға үлес қосуға тәрбиелеу. Бағыт экологиялық мәдениет, жеке тұлға экологиясынан, санитарлық-гигиеналық нормалар, дәстүрлі емес жолмен сауығу, жағымсыз қылықтардан арылу, спорт, дене шынықтыру және т.б. компоненттерден тұрады.

5. Дүниетанымдық бағыт қоршаған ортаны ғылыми, діни танудан, қабылдаудан, түсінуден тұрады.

Қазіргі кезеңде рухани-адамгершілік құндылық – адамның ортамен қарым-қатынасы, айналысатын ісі, білімі мен өмір сүру салты-санасы, сезімі, сенімі мен сапасынан тұратын жүйе. Бұл жүйенің сапасы мынандай бөлімдерден тұрады: білімділік сапа, имандылық сапа, эстетикалық сапа, психологиялық сапа, өнерлік сапа, шығармашылық сапа. Осы сапалар негізінде адамның рухани-адамгершілік дағдысын қалыптастыруға ықпал жасайтын құндылықтар жүйесі құрылады.

Рухани-адамгершілік құндылығы дамыған тұлға қалыптастыру бағыттарының мазмұның сипаттайтын болсақ, ол негізгі бес бағытты қамтиды, танымдық, ұлттық, әлемдік, дүниетанымдық, салауатты өмір салты бағыттары болып жіктеледі. Аталған бағыттар бойынша рухани-адамгершілік құндылықтары дамыған бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеу үшін өте қажет.

Қорытындылай келгенде, адамгершілік өзінің көпқырлылығымен мәңгілік ұғым. Адамгершілік тәрбиені қоғамның өркениеттілік демократиялық даму бағытына сай етіп, әлемдік тәжірибеге сүйене мектеп оқушыларының тәрбиесінде қолдану барлық мұғалімдердің парызы деп білеміз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030 «Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына жолдауы. –Алматы, 1997 ж.

2.Әбиев Ж., Бабаев С., Құдияров А. –Педагогика, «Дарын», 2004 ж.

3.Толстой Л.И. Чем люди живы. Сбор. Соч. –Москва, 1982 ж.

4.Сыдықов М.Е. Жеткіншектердің рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық диагностикасы.// Білім, 2007ж., 25-28б.