Экономические науки/ Управление трудовыми ресурсами.

К.э.н. Казбекова Л.А.

Магистрант: Рахматуллаев К.Н.

Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата, Казахстан

Корпоративті басқарудың әдістемелік тәсілдемелері

Корпоративтік басқару институты – Қазақстан үшін жаңа нәрсе, жаңа ұғым. Акционерлік қоғамды тиімді басқару туралы айтқанда, бірінші кезекте корпоративті басқару туралы айтылады. Қазіргі кезде акционерлік компанияларда бизнесті ұйымдастырудағы механизмі өте күрделі болады, сондықтан ұйымның қалыпты жұмыс істеуі үшін осы үдерістің барлық қатысушылары бір - бірімен нақты тығыз байланысты болғанының манызы өте зор. Корпоративтік басқарудың ұстанымдарына енгізудің қажеттілігі әрбір акционердің, басқару органының, атқарушы органның, компания қызметкерлерінің мүдделерін ескеруге мүмкіндік беретін басқарудың оңтайлы жүйесін жасап шығаруды қамтиды. Корпоративті баскарудың мәні–компания акционерлерінің қоғамды басқарудың ұстанымдарын, менеджменттің қызметін бақылаудың тәртібін айқындауы және орындауы және сол арқылы бизнесті дамытуға және капиталды сақтауға ықпал етуінен көрінеді. Корпоративті басқару тетігін енгізу жоғарыда айтылған нақты мәселелерді шешудің бір негізгі көзі болып қызмет етуі мүмкін. Республикамыздағы корпоративті басқару облысындағы ғылыми өңдеулер негізінен өнеркәсіптік кәсіпорындар мен қаржылық сферада оны қолдау тәсілін бағытталған. Корпоративті басқару үдерістерін зерттеудің басты себептерінің бірі басқару құрылымдарының компания қызметі тиімділігімен өзара байланысын айыруға ұмтылу және оның нәтижесінде экономикалық жүйелердің құрылымдық өзгерістерге қаншалықты бейімделетіндігін анықтау [1].

Меншіктің жедел басқарудан бөлінуіне байланысты, меншіктенушілер шешім қабылдау құқығын жалданған менеджерге табыстаған кезде корпоративтік басқару мәселесі пайда болады. Мұндай жағдайдың негізгі себептері болып, егер меншіктенушілердің қажетті біліктілігінің немесе ұйымды басқару мүмкіндігінің болмауы. Нәтижесінде акционері заңды тұлға болғанда компанияны басқарған адам жеке мақсаттарын көздеген жағдайлар жиі болады. Сондай–ақ, корпорация басшылығында биліксіз менеджер болуы да мүмкін. Сондықтан бірқатар міндеттер туындайды, бұл міндеттерді шешпей корпоративтік басқарудың тиімділігі туралы айту мүмкін емес. Осыған сәйкес корпоративтік басқарудың тиімділігі көп нәрсеге байланысты: менеджерлер жұмысын бақылаудың тиімді тетігінің болуы; меншіктенушілер компания менеджментін бақылай алмаған кезде меншіктену құқын бөлу тетігінің болуы.

Шетелдегі корпоративтік басқаруды талдау жоғарыда аталған мәселелерді шешуді қамтамасыз ететін бірқатар тәсілдерді анықтауға мүмкіндік береді. Мұндайлардың қатарына Директорлар кеңесіндегі өкілдікті, жалпы жиналыстағы дауыс беру құқығының тетігін пайдалану негізінде акционерлер тарапынан басқаруға және бақылауға қатысуын, тиімсіз компаниялардың банкроттығын айтуға болады.

Акционерлердің тікелей бақылау әрекеті, ең алдымен меншік құқығы құрылымына және оларды қорғау дәрежесіне байланысты. Қазіргі заманғы Қазақстанға қажетті, сондай – ақ менеджерлер қызметін тиімді бақылаудың жеткіліксіз шарты басым акционерлер немесе мүдделері ұқсас акционерлер топтарының болуы. Оған екі себеп бар:

- менеджмент қызметін бақылау едәуір шығынмен қатар жүреді (мысалға, қажетті ақпарат жинауға жұмсалатын шығыстар) [2]. Акционерлік капитал ыдыраған кезде, бір де бір акционер бақылаумен айналысқысы келмейтін жағдай болады, өйткені оған қатысты шығындарды көтере жүріп, акционерлік капиталдан өз үйлесімді пайда бөлігін ғана алады.

- меншіктің шоғырлану қажеттілігіне шарттастыратын себеп қазақстандық төрелік соттар жүйесінің жетілмегендігінен меншіктенуші құқығын дұрыс қорғамау болып табылады. Ірі акционерге, акцияның бақылау пакетінің иесіне білікті және құзырлы соттар болмаған жағдайда да өзінің меншік құқығын қалпына келтіріп алуға болады. Акционерде акцияның бақылау пакеті болған жағдайда меншіктенушінің нысаншылдық көңіл білдіруі соттың шешім шығаруына жеткілікті негіз болып табылады. Әлемдік тәжірибе инвесторлар құқығын заңды қорғау дәрежесі мен меншіктің шоғырлану деңгейі кері байланыста болатынын растайды: меншіктің шоғырлануы құқықтық жүйенің кемшіліктерін жартылай болса да, өтеуге қабілетті.

Дегенмен, меншіктің шоғырлануы кейде фирма қызметінің нәтижесіне жағымсыз әсер етеді. Бұл жерде бақылаудың жеке пайдалары туралы сөз болып отыр. Ірі акционер өзінің басымдылық жағдайын пайдаланып, басқару органдары арқылы қосымша кіріс пен артықшылыққа үміттенуге мүмкіндік беретін шешім жүргізе алады. Менеджер алатын заңсыз сипаттағы бақылаудың жеке пайдадан айырмашылығы басым меншіктенушілерді бақылаудан жеке пайда алу заңына қайшы келмейді, әйтсе де ол ұсақ акционерлер мүддесіне шек қоюға алып келеді. Бақылаудың жеке пайдасын алу фирманың ақшалай ағынына тікелей әсер етеді.

Алайда, жеке пайданың қаржы институтына жатпайтын табиғаты жоқ, мысалы, бедел немесе саяси ықпал түсінігі, болмаса кәсіпорындар арасындағы едәуір тығыз байланыстар нәтижесінде пайда болатын түрлі синергетикалық әсерлер. Бақылаудың жеке пайдасын тұтыну менеджмент сапасын бақылау қажеттілігіне қарама – қайшы келмейді. Ірі акционерлердің бір мезгілде фирма менеджментін жақсартуға және бақылаудың жеке пайдасын алуға ұмтылуына болады.

Әдебиет:

1. Яновская О.А. Корпорациялық басқару.- Алматы, 2006 ж.

2. Каренов Р.С. «Менеджменттің теориясы мен практикасы». – Алматы: Ғылым 2006 ж.