Право/9.Гражданское право.

Шошаева Л.С.

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті, Қазақстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАЛАНЫҢ МҮЛІКТІК ЕМЕС ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ҚОРҒАЛУЫ

Бала құқығын қамтамасыз ету шешімін табуға қызығушылық танытқан қазіргі кезеңнің барлық әлемдік қауымдыстық назар аударған жаһандық мәселеге айналған. Бұл қоғамның тіршілігін қамтамасыз етуге және оның болашақ дамуын қалпына келтіруге кепілдендіретін өсер  ұрпақтың белгілі бір рөлімен түсіндіріледі.
Әлемдегі елдің бірде біреуі баланың құқықтарын сақтауда үлгі бола алмайтындығын мойындау керек.
Тіпті демократиялық және экономикалық жағынан дамыған елдерде үшін өмір сүру ұзақтығы төмен отбасылардың болуы, медициналық көмектің жетіспеушілігінен балалардың өлімі, сыйақы төленбеген балалар санына байланысты қылмыстылық саны артылғанын байқауға болады. 
Бүгінде кәмелетке толмаған балалар құқықтары мен мүдделерін қорғау еліміздің әлеуметтік-құқықтық саясатының маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
2002 жылы «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы № 345-II Заңы қабылданды. Осы Заң Қазақстан Республикасының Конституциясына кепілдік беретін баланың негізгі құқықтары мен мүдделерін іске асыруға байланысты туындайтын қатынастарды реттейді [1].
Бұл заңда балалардың мүдделеріне мемлекеттік саясаттың мақсаттары, олардың негізгі құқықтары мен міндеттері, сондай-ақ баланың отбасындағы, бала мен қоғамда өзара қарым-қатынасы, мүгедек баланың құқықтары, ата-анасының қамқорынсыз қалған балалардың құқықтары және т.б. сияқты бөлімдер анықталады.
Балалардың мүдделеріне мемлекеттік саясаттың негізгі мақсаттары:
1) балалардың құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз ету, оларды кемсітушілікке жол бермеу;
2) құқық бұзушылықтар жағдайында олардың құқықтарын қалпына келтіру;
3) баланың құқықтарына кепіл беруінің құқықтық негіздерін қалыптастыру;
4) балалардың физикалық, зияткерлік, рухани және адамгершілік дамуын дамыту.
Бала денсаулығын, жеке басының құқығын және оны сақтауды, өмір сүру құқығын, тұрғын үйге, білім алуға, әлеуметтік көмек көрсету құқығын қорғауға құқылы.
Егер ата-аналар балаларға жеңілдіктер мен басқа төлемдерді мақсатсыз жұмсаса, ал егер бұл баланың мүдделеріне нұқсан келтірсе, баланың мүддесі үшін тиісті органдар оны негізсіз жұмсалған қаражат үшін өндіріп алуға міндетті.
Әрбір бала Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, ар-намысы мен дұрыстығын, Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге, көмекке мұқтаж ата-аналарға қамқорлық жасауға, тарихи-мәдени мұраны сақтауға, тарих және мәдениет ескерткіштерін сақтауға міндетті.
Бұл заң әрбір баланың отбасында тұруға және білім алуға құқығы бар екенін анықтайды, ата-аналарын білуге ​​және олармен бірге өмір сүруге құқылы. Бала өзіне бөлек тұратын ата-анасымен кездесуге және сөйлесуге құқығы бар.
Егер бала мүгедек болса, ол сау балалары бар бірдей құқықтарға, толық өмір сүру құқығына ие. Сонымен қатар, мүгедек бала өзінің дене, ақыл-ой қабілеттеріне және тілектеріне сәйкес келетін білім алуға құқылы.

Жоғарыда аталған баланың құқықтары оның шығу тегі, нәсілі мен ұлтына, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, жынысына, тіліне, біліміне, дінге көзқарасына, тұрғылықты жеріне, денсаулық жағдайына және басқа да жағдайына қарамастан тең құқықты сипатта болады.

Баланың мүдделері мен құқықтарын қорғау саласындағы БҰҰ деңгейінде қабылданған негізгі әрекет етуші халықаралық құқықтық сипаттағы қайнар көздер қатарына мыналарды жатқызуға болады: Жалпыға міндетті Адам құқығы Декларациясы 10 желтоқсан 1948 жыл, сонымен бірге айрықша баланың құқығын қамтитын– Бала құқығы Декларациясы 20 қараша 1959 жыл және кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесін қамтитын кез келген құқықтық актілерге негіз болатын 20 қараша 1989 жылғы Бала құқығы туралы Кoнвенция. Бұл аталған халықаралық құжаттарға Қазақстан Республикасы қосылған.

Баланың мүліктік емес құқықтарын әрі қарай жүйелеу мақсатында мынадай құқықтарын бөліп қарасытуға болады:

1) бала тұлғасының автономиясын қамтамасыз ететін құқықтар (өмір сүру құқығы, денсаулығына құқық, азаматтық, жеке және отбасылық өмірге қол сұғылмаушылық, ар намысының құрметтелуіне құқық);

2) баланың әлеуметтендіруін қамтамасыз ететін құқықтар (отбасыда өмір сүру және тәрбиелену құқығы, білім алуға құқық, өз елінің мәдениетіне, тіліне, дініне қалыптасу құқығы);

3) сыртқы әлемде бала тұлғасын жүзеге асыруды қаматамсыз ететін құқықтар (қарым-қатынас бостандығы құқығы, ақпаратқа қол жетімділік құқығы, демалуға, сауыққа құқығы);

4) қорғауды қаматамсыз ететін құқықтар (отбасы ішінде және одан тыс, оның мүдделеріне өкілдік етуге, осы мәселеде мемлекеттік көмекке). Бұл тізімдегі мүліктік емес жеке құқықтар түрлі салалық тиесілігі бар, дегенмен, оларға бәріне тән белгілер бар: оқиғаның пайда болуымен байланысты (өмірге келу), айрықша мерзімді сипатта (толық әрекет қабілеттілікке ие болумен тоқталуы), олардың заңды бекітілуіндегі арнайы міндеттері (баланың әлеуметтенуі мен қалыпты дамуын қамтамасыз ету).

«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы» Кодексінің 2-бабына сәйкес неке – отбасы заңнамасы балаларды отбасында тәрбиелеуге басымдық беру, қамқорлық жасау, олардың әл-ауқаты мен дамуы, кәмелетке толмағандар құқықтары мен мүдделерін сот арқылы басымдықпен қорғау қағидаларының негізінде құрылады [2].

Кодекстің 10-тарауы баланың құқықтық мәртебесін оған кешенді мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар беру арқылы айқындайды.

 Қазақстан Республикасында балалардың құқықтарын қорғау саласында болған жағдайды зерделеп, талдағаннан кейін мынадай ұсыныстар жасалады:
1. Қазақстан Республикасында балалардың атын (есімін) берудің тәртібін заңды тұрғыдан қарастыру. Адалдықты, моральдық-этикалық атауларға сәйкестігін ескеру қажет;
2. Кәмелетке толмаған балалары бар азаматтарды құжаттандыруға көмек көрсету;
3. Балаларды тәрбиелеумен байланысты дауларды қарастыру кезінде медиацияны кеңінен қолдану;
4. БАҚ-та отбасылық заңнамалар туралы өзгерістер туралы ақпараттандыру;
5. Қоғамдық пікірталастар мен ұсыныстар арқылы НҚА-де соқтығысуды жою.

1994 жылы Бала құқықтары туралы конвенцияға қосылу арқылы біздің мемлекет балаларды қорғаудың және балалардың мүдделерін қорғауға міндеттеме алды. Келесі екі онжылдықта Қазақстан баланың құқықтарын қамтамасыз ету, оның экономикалық және әлеуметтік әл-ауқатын қамтамасыз ете алады [3].

Баланы құқықтық қорғаудың құқықтық негіздері БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясының және басқа да халықаралық келісімдердің ережелеріне сәйкес үйлестіріледі және аяқталады. Балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін ведомствоаралық ынтымақтастықтың тиімді жүйесі құрылды. Балалардың жағдайын жақсарту және олардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша жалпы қауымдастықтардың, үкіметтік емес ұйымдардың қызметін жандандыру белсендірілді.

Басымдық қаржыландыру, білім беру, денсаулық сақтау, балаларды физикалық және рухани дамыту, әлеуметтік қорғау және отбасы мен балаларды қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру үшін айқындалады. Балалардың мүдделеріне ұлттық саясатты іске асыру үшін 2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының дамуының ұлттық бағдарламалары бағытталған. «Қазақстан-2050» стратегиясының аясында балаларды қорғауға бағытталған шаралардың кең ауқымы жүзеге асырылуда.

 
Балалардың және олардың ата-аналарының құқықтары мен құқықтары туралы ақпарат алуға құқығы бар. Халықаралық және үкіметтік емес ұйымдардың қолдауымен «қатыгездік пен күш көрсетусіз балалық шақ» ауқымды, жан-жақты, ақпараттық науқан өткізілді. Елдегі заңнамалық актілер балаларды соғысқа қатысуға, әскери операцияларға, тұнбаны және зорлық-зомбылықты насихаттауға қатысуға тыйым салады. Мәселен, министрліктер мен ведомстволардың, республиканың жергілікті атқарушы органдарының, үкіметтік емес, қоғамдық ұйымдардың қызметі қазақстандық балалардың конституциялық құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз ету үшін ведомствоаралық теңгерімді саясатты жетілдіруге бағытталған. Мемлекеттік басқару органдарының, жалпы одақтардың және халықаралық және басқа ұйымдардың өкілдерінің күш-жігерін үйлестіру балалардың мүддесі үшін экономикалық және әлеуметтік саясатты тиімді өткізуді және олардың өмір сүру сапасын арттыруды білдіреді.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. www.zakon.kz

2. ҚР «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы» Кодексі, 26.11.2011

3. Бала құқығы туралы Кoнвенция, 20 қараша 1989 жыл.