Картаева Т.Е.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Археология, этнология және музеология

кафедрасының доценті, тарих ғылымдарының кандидаты.

ҚАЗАҚТАР АРАСЫНДАҒЫ НЕКЕ ҚИЮ ДӘСТҮРІ (ХІХ ғ.)

Неке қию шарты. Отау тігетін екі жастың одағын бекіту дәстүрі - неке қию деп аталады. Қазақтар арасында неке қию рәсімі ислам дінін қабылдағаннан бері белгілі, дегенмен де әдеттік құқық бойынша неке қиюдың шариғат бойынша неке қиюдан айырмашылықтары бар. Шариат бойынша некеге тұрар алдында қалыңдық таңдау, келісім сұрау қағидалары берік сақталады. Қалыңдыққа ақыл-есі бүтін, абыройы өзінде, мұсылман, өмірге ұрпақ әкелуге қабілетті жар таңдалады. Ислам діні орнаған кей елдерде бұл міндеттерді туысқандары анықтап алады, күйеу қалыңдығын көрмеуі де мүмкін, ал қазақтар арасында міндетті түрде некелескенге дейін күйеу қалыңдық ауылына бірнеше рет барады (құда түсер, ұрын келу т.б.). Неке қию құда түскеннен кейі бірнеше жылдан кейін де болуы мүмкін, неке қыздың қалыңмалы толық төленіп болған соң қыз ұзату тойы барысында орындалады. Жастардан келісім неке қию кезінде сұралады. Келісім беруші қалыңдық кәмелетке жеткен болуы тиіс, егер қыз ұялып үндемесе, келісім бергені деп саналады, шариат үшін ата-анасы разы болса, жетеді. Неке қиюға молданы қыздың әке-шешесі шақырған. Қазақтарда неке қию қыз әкесі ауылында, «болыс» үйде, кей өңірде «қызқашар» ұйымдастырған үйде, яғни ойын-той өткізетін ағайындарының үйінде орындалған. Неке қиылғаннан кейін жас жұбайлар отау үйге барған, алғашқы түнді өткізу де қыз әкесі ауылында орындалған.

Қазақтың әдеттік құқығы, дәстүрі бойынша жеті атаға дейін қыз алыспайды. Мұның өзі, біріншіден, некеге тұрудағы қан тазалығын, тектілікті сақтау қажеттілігінен туындаса, екіншіден, екі рулы елдің бір-бірімен құдандалы-жекжат болуы қазақ арасындағы тыныштықтың бұзылмай, татулықтың орнауына септігін тигізген. Қыз алыспайтын рулар арасынан некелесеміз дегендерге 72 ден 90-ға дейін дүре соғылып, бүкіл халық беттеріне түкірген, халықтың теріс айналуы жазаның ауыры саналған [3, с.172]. Заңсыз некеге куә болғандарға 30 дан 70-ке дейін, заңсыз некені қиған молданы лауазымынан айырып, 75 тен 90-ға дейін дүре соққан [3, с.178]. Қазақта өгей шешеге, асыранды қызға, келінге, енеге үйленуге болмайды. Сондай-ақ еркек әйелінің көзі тірісінде балдызына, қайынбикесіне, қайнағасының қызына үйлене алмайды.

Некелесу жасы. Әдеттік құқықта некеге тұру жасы 15 жас деп белгіленді [3, с.151]. Дегенмен қазақтар арасында сирек болса 13-тен отау тіккен жағдайлар кездескен. Қазақтар қыздың ерте тұрмысқа шығуын «тұзды көп сақтама су бұзар, қызды көп сақтама сөз бұзар» деп түсіндірген. Қазақтар арасында некелесу жасындағы айырмашылық әлеуметтік жағдаймен байланысты болды. Байлар ұлдарын 12-15, кедейлер кешірек, тіпті 30 жасында үйлендірген. Н.Гродеков Қазалы уезінде байлар арасында балаларын 9-12 жаста үйлендірген жайттың кездесетіндігін айтқан [2, с.55]. Бала күнінен айттырып, 12-15 арасында үйлендірген жайттардың жиі кездескенін Құдабай Қостанаев та өз еңбегіне арқау еткен [7, с.22]. Бірақ мұндай жағдай, яғни 12-13-те үйлендіру белгілі бір жағдайға байланысты туындаған (жаугершілік, ата-ананың көзіміздің тірісінде міндетімізден құтылайық деуі т.б.), қызды енесі қасына алып, өзіне баулып тәрбиелеген, тек есейді дегенде ғана ұлымен қосқан. Ертеде Сыр бойындағы қазақ отбасының бәрінде дерлік қызбаланы бесікте жатқан кезінде-ақ айттырылып қойылатынын, - дейді қариялар, әрі бұл әдет-ғұрыптың орын алуын Сыр өңірінде қоқандықтар билігінің орнығуымен байланыстырады. Ерте некелесу жаппай емес, сирек болған жайт, көбіне қыздар 15 жастан кейін тұрмыс құрған [АЭМ].

Неке қию ақысы. Н.Гродековтың жазып алуы бойынша, Ташкент өңіріндегі қазақтар неке қиғаны үшін имамға 40 тиын, биге 2 рубль төлеген. Перовск уезінің төресі Дәулет Бушаевтың айтуы бойынша неке қидыруға шақырған отбасы әлеуметтік жағдайына шама-шарқы жеткенінше 1 қой және 40 тиын, кейбірі ақшалай 4 рубль 40 тиын төлеген немесе сыйлықтар берген. Перовск уезінде де неке қиюға молдамен қатар би де шақырылған. Биге еш сыйақы берілмеген, ал молдаға неке қиғаны үшін «екі баулы шапан», яғни шапан немесе қошқар, ол болмаса 4 рубль ақша берген. Ал жесір әйелмен неке қидырғанда осы сыйлықтың жартысы төленеді [2, с.68-69]. Ал, П.Е.Маковецкий бойынша молдаға некеқиярға 40 тиын төлейді, ал ауыл биі некеқиярға қатыспаса да «некеқияр» дәстүрінің ақысын алады [4]. Р.Карутц бойынша, Маңғыстау өңірінде неке қию ақысын күйеу жігіттен куәлар арқылы сұраған, неке қию ақысы 5-10 рубль болған [6, с.106]

Неке қию тәртібі. Неке қию қалыңдықты аттандырар күннің алдында «қыз қашар» және «тартыс» дәстүрлерінен кейін кешкісін жасалады [4]. Неке қиюшы молда мен некелесушілер арасында «куәгерлер» жүреді. Қазақтар арасында куәгерлер неке қиюшы мен некелесушілер арасында келіссөз жүргізушілер есебі десе де болады. Неке қияр кезде eкi арада жүретін eкi куәнің, күйеу мен кыздың ырзалығын сұраған уақытта айтатын сөздерін «неке қияр сөз» немесе «куәлік сөз» деп айтады. Бұл әнмен айтылмайды, бipaқ өлеңше ұйқасқан, бip қалыпты айтылады:

Куә, кyә, кyәдірміз,

Куәлікке жүредірміз.

Мұнда халық қасында,

Таңда Хақ алдына

Ақ куәлігін бередүрміз, - деп қыз әкесінен, күйеу жігіттен, қалыңдықтан келісім сұрап, жауабын молдаға жеткізіп отырады [АЭМ].

Қазақтар арасында неке қию дәстүрінің аймақтық ерекшеліктері байқалады. Орынбор өлкесі қазақтарында күйеужігіт шымылдықпен бөлінген, қонақтар оны көре алмайтын киіз үйдің бір бөлігінде отырады, қалыңдық әке-шешесімен бірге басқа үйде орналасады. Молда екі епті жігітті таңдап алып, қалыңдықтың әкесіне: «қызын пәленше деген адамға беруге келіседі ме?», - деп сұрауға жібереді. Жіберілгендер қайтып келіп, бәрі еститіндей етіп жауапты жеткізеді. Молда осындай сұрақпен куәлерді қыз әкесіне үш рет жібереді. Одан кейін молда куәлерді қыз әкесіне «қалыңмалды толық алды ма, неке қиюға кедергі жоқ па?» - деген сұрақпен жібереді. Одан кейін күйеужігіттен «түгеншемен шын ниетімен некеге тұрғысы келеді ме?» - деп сұрайды. Содан кейін сол сұрақпен қалыңдыққа жібереді. Қалыңдық жылап жауап бермеуі мүмкін, әке-шешесі «айналайын келісе ғой, өмір бойы бірге тұрмақ жоқ қой», - деп оны жұбатып, келісімін алып береді. Содан кейін барып молда күйеу жігіт пен қалыңдықты, жиналғандарды киіз үйге кіргізіп, неке қиюға кіріседі. Неке суын құятын ыдыс молда алдына қойылып, жерге ұшына матаның қиындысы байланған садақ шаншылады. Садақ шаншу некенің берік болуына меңзейді. Ыдысқа таза суды молданың өзі құйып, бетін мата кесіндісімен жабады. Неке қидырмақшы жұбайларға бата сұрап барып некеқияр дұғасын оқиды. Дұға оқып болған соң ол қалыңдықтың жүзігін алып суға батырып, өзіне қайтарып береді. Содан соң күйеу жігітке қарап, өмірлік жарына қорған болуына өсиеттер айтады. Соңында күйеужігітке, қалыңдыққа, қатысып отырғандарға бөліп ішкізеді [9]. ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап бұл өңірде неке суы ішіліп болған соң бос ыдысқа қалыңдыққа сыйлық деп сақина, сырғалар тастау дәстүрі ене бастаған, бұл татарлардан енген.

Қазалы уезінде неке ыдысына су құйылып, қалыңдық ыдысқа күміс сырға немесе сақина тастайды да, ыдысты ақ орамалмен жабады. Күйеу жігіт сол орамалдың шетіне ағаш байлайды. Неке қиылып болғасын неке ыдысындағы әшекейді қайта алып, оны некелерінің белгісі ретінде сақтайды. Неке суын алдымен күйеу, содан соң қалыңдық, одан қалғандарын қатысып отырған куәлар ішіп шығады. Ақ орамалды куәлар алады. Некесі қиылған жастар арнайы тігілген отау үйге кіргізіліп, оңаша қалдырылады [2, с.68-69]. Н.Калмаков бойынша неке ыдысына сақина немесе сырғаны қалыңдықтың өзі тастайды, содан соң беті орамалмен жабылады, дұға оқылып біткен соң тостақандағы заттар шығарылып барып, күйеу мен қалыңдық неке суынан ұрттайды [5, с.228]. Ал, П.Е.Маковецкий бойынша неке қию қалыңдықты аттандырар алдында «отаусалар» дәстүрі алдында өтіледі [4]. Маңғыстау өңірінде неке қию түнде орындалған. Бірінші куәларды қалыңдыққа жіберген, қалыңдық жауабын құрбылары арқылы берген, дауыстап келісім беру қалыңдыққа ұятқа саналған. Неке суын орамалмен жауып қойған, дұға оқылған соң бірінші молданың өзі ішкен, сосын қалыңдыққа, одан кейін күйеуге, содан кейін неке қию рәсімі қатысып отырғандар жасы үлкенінен бастап ішіп шыққан [6, с.106].

Х.Кустанаев бойынша, молда неке қиюды «аумин, аулакбар» деп бата айтудан бастайды. Қалыңдық құрбыларымен шымылдық артында отырады, ал күйеу жігіт екі куә, өкілдермен киіз үйдің ортасында отырады. Молда күйеу жігіттен қалыңдықтың және оның әке-шешесінің атын айтып, (бәленше қызы түгеншені) «өзіңе жұп қылып алуға келісесіз бе» деп сұрайды. Күйеу жігіт «қабыл қылдым, қабыл тұттым» деп жауап береді. Осы сұрақты қалыңдыққа да қойып, осындай жауап алады. Әр сұраққа жауап алғаннан кейін олар міндетті түрде «куә жырын» айтып отырады. Содан кейін молда «хұтба» дұғасын оқиды. Содан кейін су ішіне тиын, сақина, жүзіктер салынған ағаш аяқ әкелініп, оған молда дем салып, «үшкіргеннен» соң, куәлар күйеу жігіт пен қалыңдыққа, одан кейін қатысып отырғанда ұсынады, әрқайсысына бір жұтымнан су ішкіздіріп шығады [7, с.31-32].

Н. Жетпісбаев дерегіне сүйенсек, неке қиярда күйеу жігіт пен қалыңдықты шымылдырық бөліп тұрған. Неке суын қатысушылардың бәрі ішіп болған соң, қалыңдық түбіндегі қалғанын ішіп барып, ыдыс ішіндегі күйеу жігіт әдейі салып қойған сақинаны алады [10].

Қиылған некені «неке суын» ішкізу арқылы бекітеді. Қазақтар неке суына әдетте аздап, тұз, қант қосқан екен. Су – екі жастың пәктігіне, тұз – егер екі жастың бірі келешекте опасыздық етіп, некені бұзса, дәм атуына, қант – екеуінің тату-тәтті өмір сүруіне деп ырымдалған, ал сақина неке ескерткіші, некені мәңгілік еске түсіріп тұратын белгі ретінде саналған. Күйеу мен қалыңдық ыдыстың бір жерінен ішу керек. Бұл олардың ендігі жерде бірге болатындықтарын білдіреді. Некеқияр аяқталған соң қыз ата-анасы күйеу жігітке «құлыңызға бір сүйек бердік, мұны жақсылап күтіп бағыңыз, азар беріп, ұрма, бимаз жаман сөйлемеңіз» - дейді, қыздарына «балам жаман болма, атаңа нәлет келтірерсің» - деп, ақыл-кеңес береді [2, с.70]. Некесі қиылған жастар арнайы тігілген отау үйге, алғашқы түнді өткізуге кіреді. Ертеңіне қалыңдық шешесімен, күйеу жақтан келушілермен күйеу ауылына аттанады.

Әдеттік құқық бойынша, неке қию үшін кемі екі куә қатысуы тиіс және молда неке қию ақысын күйеу жігіттің әлеуметтік жағдайына қарай алуы керек [3, с.157].

Арал өңірінде молда неке қиғанда екеуінен де «ырзасың ба», - деп сұрап, келісімдерін қағазға жаздырып алған. Содан кейін неке суын ішкізген. Молданы үйге оңаша шақырып, жасырын түрде неке қиғызу кеңес үкіметі тұсында да, ХХ ғасырдың ортасына дейін жалғасқан, молдаға неке қиғаны үшін ата-ана шама-шарқына қарай сый-сиапат көрсеткен, кеңестік дәуірде неке қию жігіт үйінде орындалған [АЭМ].

Қазақ жерінің Сыр өңірінде билер молдамен қатар, неке қиюға қатысса, кейін билердің бұл құзырына шектеу қойылған, бұл қазақ жеріндегі Ресей патшалығы билігінің ХІХ ғасырдың аяғында билер лауазымын шектеуімен байланысты. Ә.Бөкейханов тіпті орыс билігі кей ауылда молданың да неке қиюын шектеп, бұл қызметті ауылнай атқарып жүргенін жазған [8].

Шариат бойынша ер адам әйеліне некелесу кезінде майір (жасау, сыйлық) атайды. Жасаудың мөлшері, оның бағасы жайында екі жақ өзара келіседі, жасауын алғанға дейін әйел ерін қойнына кіргізбеуге ерікті. Ал, қазақтың әдет-ғұрпында жасауды қыздың төркін жағы береді, қыз тіпті 9-10 жасынан-ақ кесте тігіп, өзінің жасауын дайындауға көмек берген. Қазақтар арасында неке қию кезінде ер адам әйеліне сыйлық атауы ертедегі жазба деректерінде кездеспейді.

Шариат ер адамға төрт әйелмен некелесуге рұқсат етеді. Әйелінің бірі өлсе бесінші, алтыншы рет әйел алуына болады. Қазақтар арасында хан, бай, бектердің бұл қағидаға бағынбай әлі жеткендіктен 9 одан да көп әйел алғандары кездеседі. Мысалы, Абылай ханның 16 әйелінен 30 ұл болған дейді. Жаугершілік заманда құлдыққа түскендер арасынан да әйелдікке алған. Қалмақ-жоңғар шапқыншылығы кезінде елін шауып, қалмақтан қыз алғандар болды. Қазақтарда көп әйел алған жағдайда бірінші әйелі бәйбіше, ал қалған әйелдері тоқал немесе ретіне қарай үлкен тоқал, ортаншы тоқал, кіші тоқал, жас тоқал деп аталады. Қазақтарда көп әйел алу тек бай отбасында ғана кездескен.

Жоғарыда айтылған неке қию дәстүрлері, кеңес үкіметінің толық орнауымен байланысты жойылған, бірақ қазіргі кезеңде шариат бойынша некеге отыру, неке қию, заңды некені ислам жолымен неке қию арқылы бекіту дәстүрлері қайта жаңғырып, бұл мешітте орындалуда.

Әдебиеттер:

1 Авторлық экспедициялық материалдар - АЭМ.

2 Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Юридический быт. Т.1. – Ташкент: Типо-литография С.И.Лахтина, 1889 - 205 с.

3 Загряжский Г.С. Юридический обычай киргиз о различных родах состояний и о правах им присвоенных. О народном суде у кочевого населения Туркестанского края по обычному праву // Ежегодник. МСТК. Под ред. Н.А.Маева. Вып ІV. - СПб.: 1876. - С. 151-203. (210 с.)

4 Маковецкий П.Е. Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. Вып. 1. Материальное право. – Омск: Типография Окружного штаба, 1886. – 83 с.

5 Калмаков Н. Некоторые семейные обычай киргизов северных уездов Сыр-Дарьинской области // Кауфманский сборник, изданный в память 25-ти лет истекших со дня смерти покорителя и устроителя Туркестанского края генерал-адъютанта К.П. фон-Кауфмана 1-го» - М.: Типо-литография И.Н.Кушнерева и К, - 1910. – С. 221-228.

6 Карутц Р. Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке. Пер с нем. Е.Петри. – СПб.: Издание А.Ф.Девриева, 1910. -188 с.

7 Кустанаев Худабай. Этнографические очерки киргиз Перовского и Казалинского уездов. Сочинения воспитанника IV класса Туркестанской Учительской семинарии. Под редакции Н.А.Воскресенского. – Ташкент: Типо-Литография Бр. Перцевых, 1894. – 52 с.

8 Қыр баласы. Тағы да һәм билік туралы // Қазақ газеті, 1914, №50, 14 ақпан.

9 Ф.Л-ий. Свадебные обычай у киргизов Оренбургского ведомства // Московские ведомости, 1862. №151, 154, 158.

10 Н.-Дж-баев. Свадебные обычай киргизов // Степной листок, 1893, №36-37

РЕЗЮМЕ

Автор - Картаева Таттигуль Ерсайыновна, кандидат исторических наук, доцент кафедры истории, археологии и этнологии КазНУ им. Аль-Фараби.

ОБРЯД ВЕНЧАНИЯ СРЕДИ КАЗАХОВ (ХІХ в.)

В статье рассматриваются обряды и порядок венчания по адату. Мулла за совершение венчания получает от жениха подарок, смотря по его состоянию. Венчание может быть совершенно по проишествии несколько лет после сватовства, то есть после полной уплаты калыма. Венчание совершается в ауле невесты при свидетелях. Совершеннолетием считалось 15 лет, но допускалась раняя женитьба. Вступление в брак в степениях родства, до 7 поколений не допускались, мулла венчавший незаконный брак и бывшие свидетели незаконного брака подвергались наказанию по адату.