Тлегенова Л.Т. тарих ғылымдарының кандидаты

Қазақстан Республикасы

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Қазақстандағы мәдени саланы жоспарлы

қаржыландырудың қалыптасуы

Қазақстан мәдениетінің дамуы, 20-жылдардың соңынан бастап, жоспарлау жүйесіне тікелей тәуелді болды. Жалпы, Кеңес Одағы бойынша, мәдениет саласының экономикалық қамтамасыз етілуіне жоспарлы түрде жетекшілік жасау қадамы, 1928/29 – 1932/33 жылдарға арналған бірінші бесжылдық жоспарымен басталды [1]. Осы жоспарды дайындау барысы әр түрлі көзқарастардың шиеленісуі жағдайында өтті. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының соңында Кеңестер Одағында шаруашылық жүргізудің әкімшілік әдістері басым болды. Кеңес өкіметінің экономикадағы осы саясаты, сол жылдарда мемлекеттік жоспарлау комитетіндегі білікті мамандар тарапынан сынға алынды [2]. Олар елдің экономикалық мүмкіндіктерін толық меңгермей, бірден өнеркәсіпті дамытуды жеделдетудің үлкен қателік екендігін атап өтті. Бесжылдық жоспардағы көрсеткіштерді жүзеге асыруға уақыт пен кадрлардың, материалдық-техникалық ресурстардың жетіспейтіндігін дәлелдеуге тырысты. Жоспарды орындауға ең кемінде 10 жылдай уақыттың қажеттілігін айта отырып, оның өзінде экономиканың барлық саласының мүмкіндіктерінің теңдігін ескеруді ұсынды.

Бесжылдық жоспарға мәдениет саласының енгізілуінің астарында саяси мүдде жатты. Ол ең алдымен, елді индустрияландыруды жүзеге асыру міндетімен ұштасты. Сол жылдары, аталған міндетті орындау үшін, ең алдымен халықтың мәдени деңгейінің көтерілуінің қажеттілігі туралы көп айтылды. Мемлекеттік жоспарлау комитетінің төрағасы Г.М. Кржижановский, жоспарды талқылау барысында, Одақтағы мәдени құрылысқа бес жылда 13 млрд белгіленгенімен, ол қаржыны әр салаға бөлгенде, анық артта қалушылықтың байқалатындығын атап көрсетті. Аталмыш комитеттің қызметкерлері, мәдени құрылысты шаруашылық құрылыстан бөлмей, тең дәрежеде дамытуды ұсынды [3].

Қазақстанның қаржы саласы 1928 жылға дейін РКФСР-ның бюджетіне тікелей тәуелді болды [4]. Тек Қазақстан емес, Одақ құрамындағы барлық автономиялық республикалардың жылдық бюджетінің көлемі жалпыфедерациялық бюджет арқылы реттеліп отырды. Автономиялық республикаларға қаржы бөлу барысында, Мемлекеттік жоспарлау комитеті олардың территориялық, шаруашылық ерекшеліктеріне, халықтың саны мен жол қатынасы сияқты жағдайларына аса терең мән бермеді. Оның ішінде, Қазақстан сияқты халқы аз, территориясы үлкен мемлекет, басқаларына қарағанда қаржыны көп мөлшерде талап етті. Нәтижесінде, бөлінген қаржының тиімділігі әр республикада әр түрлі болды.

Қазақстандағы халыққа білім беру саласына жұмсалатын шығындар көлемі, КСРО бойынша білім беруге жұмсалатын шығындардың орташа деңгейінен төмен тұрды. 1927 жылы аталған салаға арналған шығындарды жан басына шаққанда, Қазақстанда ол көрсеткіш-1 сом 35 тиын, РКФСР-де (Ленинград, Мәскеу аймақтарын қоспағанда)-2 сом 61 тиын, Түркімен АКСР-де-3 сом 88 тиынға тең келді [5]. Әр түрлі деңгейдегі мектептердің бюджетін жекеше қарастырғанда, одан революцияға дейінгі мектептердің бюджетінің жоғары тұрғандығы байқалады. Мысалы, 1911 жылы орыс-қазақ мектептеріндегі бір оқушыға 17 сом, ал 20-жылдардың ортасында І-дәрежелі мектептегі оқушыға 7 сом 70 тиын жұмсалды. Бұл тек қазақ мектептеріне қатысты. Себебі, 20-жылдардың ортасында І-дәрежелі орыс мектептеріндегі бір адамға 16 сомнан келді. 1913 жылы орта оқу орнындағы бір оқушыға 180 сом, кеңес өкіметі құрылғаннан кейін 22 сом 70 тиын бөлінді [6]. Бұл көрсеткіштер, 20-жылдардың ортасындағы ең басты мәдени қажеттілік – білім беруді қаржыландыру көлемінің қанағаттанарлықсыз (әсіресе қазақ мектептерінде) деңгейде тұрғандығын көрсетеді.

1928 жылдан бастап Кеңестер Одағында халық шаруашылығын бесжылдық жоспар негізінде дамыту енгізілгендіктен, автономиялық республикалар осы уақыттан бастап бюджеттік жоспарлауды тәуелсіз жүргізу құқығына ие болады [7]. Дегенмен, жоспарлаудың нормалары орталық басқару орындарының тарапынан белгіленді. Ал, осы жұмыстардың барлығын КСРО ХКК міндетті түрде өз бақылауында ұстады. Республикада мәдени салаға бөлінетін қаржы көлемі жылдан-жылға өсті. Ол өсім, негізінен басқа салаларға (әсіресе, әкімшілік-сот саласы) жұмсалатын шығындарды қысқарту есебінен жүзеге асты. Мысалы, әкімшілік-сот шығындарына 1926/27 жылы-8 315,3 мың сом, әлеуметтік-мәдени салаға-9 000,1 мың сом белгіленді. Ал, 1927/28 жылы әкімшілік-сот шығындарына белгіленген қаржы 8 169,7 мың сом болса, әлеуметтік-мәдени шығындарына бөлінген қаржы көлемі-11 879,5 мың сом болып, артты [8]. Жалпы, 1927/28 – 1932 жылдар аралығында мәдени шығындарға бөлінетін қаржы көлемі 5,4 есеге дейін өсті [9]. Бюджеттің жыл сайын өскеніне қарап, мәдени қажеттіліктерді қаржыландыру деңгейі жоғарылады деп бірден айту қиын. Мәдени қажеттіліктерді қаржымен қолдау үшін, статистикалық бақылаудың ұйымдастырылуын қажет етті. Бірақ, статистикалық басқару мекемелерінің жоспарлауға қажетті мәліметтерді жедел жинау туралы тапсырмалары, арнайы мамандардың жоқтығынан жергілікті атқару комитеттерінің кеңсесінде ұзақ уақыт қалып қойды [10]. Статистикалық ақпарат беру ісіндегі кемшіліктердің салдарынан мәдени мекемелердің жалпы саны, материалдық қамтамасыз етілуі сияқты жоспарлауға, қаржы бөлуге аса қажетті мәліметтерді толық бере алмады. Осының нәтижесінде, мәдени қажеттіліктерді қаржылай қамтамасыз етуде қателіктерге жол ашылды.

Мәдени саланы қаржыландыруда, ең алдымен білім беру мен кадрлар даярлау шараларына ерекше қолдау көрсету көзделді. Соған қарамастан, бюджет көлемі тікелей оқытушылардың еңбекақысының есебінен өсті. Ал, оқу-шаруашылық шығындарға бөлінетін қаржы мөлшері айтарлықтай болмады немесе бұрынғы норма бойынша қалды. 20-жылдардың ортасында ОХК-ның комиссары қызметін атқарған С. Садуақасұлы мектеп бюджеті жөнінде: «Мектепті нағыз мектеп қылу үшін шаруашылық-оқу жұмыстарының шығыны еңбекақыдан артық болуы керек», - деген болатын [11]. Ал, 20-жылдардың соңы – 30-жылдардың басында Қазақстан мектептерін қаржыландыру барысында жоғарыдағы пікірге қарама-қайшы жағдай қалыптасты. 1927/28 жж. бастауыш мектептерге бөлінетін қаржының тек 11,8%-ы ғана шаруашылық шығындарына арналды. 1928/29 жж. бұл көрсеткіш – 10,1%-ға, 1929/30 жж. – 11,1%, 1930/31 жж. – 11,3%-ға теңесті. Қаржының негізгі бөлігін еңбекақы шығындары алып жатты: 1927/28 жж. – 70,3%, 1928/29 жж. – 72,8%, 1929/30 жж. – 66,7%, 1930/31 жж. - 54% [12].

Қазақстандағы жалпы білім беру жүйесінің қаржы-материалдық мәселелерінің толық шешімін таппағанына қарамастан, 1930 жылы жалпыға бірдей бастауыш білім беру тәртібі енгізілді. Бірақ, бірде-бір ауданда бастауыш білім беруді қаржыландыру жоспары жасалынбады. Нақты жоспар болмағандықтан, аудандардағы бастауыш білім беруді ұйымдастыру шараларына бөлінген қаржы да дұрыс игерілмеді. Мысалы, Мақтааралға бөлінген қаржының, тек 39,5%-ы ғана пайдаланылды. Сол сияқты, Сайрам ауданы бойынша қаржының 75%-ы, Түркістан ауданында 55%-ы игерілмей қалады [13]. Сол жылдары ОХК-ты, республика бойынша жалпы білім беру саласының бюджетінің орындалуы туралы толық мәлімет бере алмады.

Жоспар жасау барысында, үкімет орындары, көбінесе қаржы мәселесіне назар аударды. Сол жылдары неғұрлым көлемді қаржы жұмсалса, даму қарқыны да соғұрлым жоғары болады деген түсінік қалыптасты. Бірақ, сол қаржыға сәйкес келетін материалдық ресурстар қорының жоқтығы ескерілмеді. Нәтижесінде, қаржы мен материалдардың орынсыз пайдаланылуына жол ашылды. Мысалы, белгілі бір мәдени мекеменің ғимаратын салуға жеткілікті түрде қаржы бөлінді. Дегенмен, республикада құрылыс материалдарын өндіру әлсіз дамығандықтан, қажетті материалдар толық сатып алынбады. Сөйтіп, жартылай алынған құрылыс материалдарына ғимарат салу мүмкін болмағандықтан, олар іске аспады [14]. Қаржы мен онсыз да аз материалдық ресурстар ысырап болды. Осылайша, ғимарат санын жедел түрде көбейту мақсатында, құрылыс қарқынын жоғарылатуға тырысқан үкіметтің асығыс жоспарлары, керісінше, құрылыс саласында тежеліс тудырды.

1933 жылы Қазақстанның өлкелік комитетінің хатшылығына Л.И. Мирзоянның тағайындалуы, мәдениетті дамытуда бірқатар өзгерістер әкелді. Сол жылдары, Қазақстанның мәдени даму деңгейінің Одақтағы басқа республикалармен салыстырғанда, артта қалғандығы айтылды [15]. Оның басты себебі – 1928-1932 жылдар аралығында ұйымдастыру жұмыстарында әкімшілік-әміршілдік әдістердің орын алуы деп танылды.

Дегенмен, мәдени құрылысты қаржылай қамтамасыз ету деңгейі 1933 жылдан кейін де кемшіліксіз болған жоқ. Мысалы, 1935 жылғы білім беру мекемелерінің бюджетіндегі еңбекақы мен құрал-жабдықтар алуға жұмсалған шығындарының арақатынасын салыстырып қарағанда, осы уақытта да бюджеттің басым бөлігін әлі де еңбекақы шығындарының алып жатқандығын көреміз. Сонымен бірге, статистикалық мәлімет жинаудағы кемшіліктер 30-жылдардың ортасында да жойылмады. Оны, орталық басқару органдары мен Қазақ АКСР-ның үкіметі белгілеген сандардың бір-біріне сәйкес келмеуінен байқауға болады. Әсіресе, ол сәйкессіздік мектептердің бюджетін жасағанда жиі кездесті. 1936 жылы республикалық ОХК жүргізген тексеріс кезінде, бастауыш мектептердегі оқушылар санының, РКФСР ХКК-нің мәліметтеріндегі оқушылар санынан 33800-ге артық екені анықталады [16].

Қазақстан үкіметінің өтініштерін санамағанда, одақтық бюджет тарапынан бөлінуге тиісті шығындар қағаз жүзінде қалып қойды. Мысалы, 1935 жылы Қазақстанның әлеуметтік-мәдени саласының құрылысына КСРО ХКК-ның қаулысымен 5 млн сом бөлу көзделеді. Сонымен бірге, РКФСР мемлекеттік бюджеті есебінен 1,5 млн сом бөлу жоспарланады [17]. Бірақ, белгіленген жоспарлар іске аспай, Қазақстандағы барлық құрылыс объектілері жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылады. Осы жылы КСРО Жергілікті өнеркәсіп халық комиссариаты, Қазақстанда кітап-журнал баспаханасын одақтық бюджет есебінен салу жөнінде шешім қабылдайды. Дегенмен, орталық ҚХК-ты ол шығындарға берілетін нақты қаржы көздерінің жоқтығын мәлімдей отырып, аталмыш құрылысты Қазақстанның өзіне тапсырады [18]. Осыған байланысты, жергілікті ХКК-ты кітап-журнал баспаханасының құрылысының шығындарын республикалық бюджетке қабылдауға мәжбүр болды.

Жоспар бойынша қаржының жеткілікті бөлініп, бірақ оның орындалуы барысында жетіспеушіліктердің орын алуы, мәдени саланың басқа да құрылымдарында кездесті. Сол жылдары балалар үйлеріне үлкен көлемде қаржы бөлінгенімен, ол көбінесе өз мақсатында пайдаланылмады. Соған сәйкес, балаларды материалдық жағынан қамтамасыз ету деңгейі белгіленген нормадан төмен тұрды. Мысалы, 1936 жылы балалар үйіндегі бір тәрбиеленушіге тиісті норма 1607-44 болып өскенімен, оны қаржыландыру 1935 жылғы норма (1025 сом) бойынша жүргізілді [19].

Ересектер арасында сауатсыздықты жою шараларын қаржыландыру барысында да белгіленген тәртіп болған жоқ. Аталған шараны қаржыландырмас бұрын, республика бойынша сауатсыздардың нақты саны, оларды оқытатын орындардың тізімі жасалынбады. 1934 жылы ОХК-да сауатсыздықты жою барысы жөніндегі мәліметтерді шамалап та айта алмады [20]. Соған қарамастан, сауатсыздықты жоюға арналған қаржы жыл сайын өсіп отырды. Осы шараларға 1935 жылы 2 621,5 мың сом бөлінді. Соның нәтижесінде, қаржының толық әрі өз мақсатында пайдаланылмау фактілері орын алды. Мысалы, бөлінген қаржының Қарағанды облысында-45%-ы, Батыс Қазақстанда-54%-ы, Ақтөбе облысында-64%-ы игеріледі. Ал, Зеренді, Есіл, Красноармейск, Торғай сияқты бірқатар аудандарда бөлінген қаржы пайдаланусыз қалды. Мақтаарал, Бостандық аудандарына берілген қаржыны диқаншылар үйін салуға, партия белсенділерінің курсына жұмсады. 1935 жылы сауатсыздарды жою жоспары республика бойынша 55,8%-ға ғана орындалды [21]. Ал, оған бөлінген қаржы жоспарының орындалу көрсеткіші 88,1%-ды құрады [22]. Осындай кемшіліктерге қарамастан, 1936 жылы сауатсыздықты жоюға арналған қаржы көлемі-6 541,6 мың сомды құрап, екі жарым есеге дейін өсірілді. Бірақ, оның да орындалуы-80,1%-ға тең болып [23], 1935 жылғы көрсеткіштен де төмендеп кетті.

Осы жылдары мәдениет саласындағы бірқатар шараларға қаржы орынсыз жұмсалып жатса, оның кейбір құрылымдары қаржылай қолдауға мұқтаж болды. Қаржы тапшылығы, әсіресе, өнер, баспа ісі салаларында ерекше байқалды. 30-жылдардың ортасында ұлттық өнерді дамыту шаралары қолға алына бастады. Дегенмен, өнер саласын қаржыландыруда, оның мазмұнына көп көңіл бөлінді. Тіпті, сол жылдардағы ҚХК-ның есебінде театрлардың материалдық жағдайына көңіл аударудың орнына, оның репертуарларына байланысты пікірлер айтылды. Онда, 1933 жылға дейін театр репертуарлары, ескі хандық интеллигенцияның (есепте «интеллигенщина») көзқарасын білдіретін, ескі қазақ пьесаларынан құралғандығы сыналды [24]. 1933-1934 жылдардан бастап, Қазақстанда жаңа театрлар ұйымдастырылды. Осы кезде, жалпы өнер саласына бөлінетін қаржы көлемі де ұлғайды. 1934 жылы осы салаға –1 877,7 мың сом бөлінсе, 1935 жылы ол 4 944,9 мың сом болып өсті. Соның өзінде, аталған сала бірқатар шығындарға қосымша қаражат талап етті. Нәтижесінде, 1935 жылы 4 944,9 мың сом болып белгіленген қаржы жоспары 1,2 есеге артық (6 370,6 мың сом) орындалды. 1936 жылғы өнер (кино, радиомен бірге) саласына арналған бюджет жоспарының да орындалу көрсеткіші 104%-ды құрады [25]. Оның бір себебі – 1936 жылдың бюджетінде Мәскеу қаласында өтетін қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігін ұйымдастыру шығындарының қарастырылмауы болып табылды. Бюджет көлемінің белгіленеген жоспардан асыра орындалуы, сол жылдардағы өнер саласын қаржымен қамтамасыз етуге әлі де дұрыс көңіл бөлінбегендігін көрсетеді.

Сол сияқты, баспа ісіне бөлінген қаржы көлемі жыл сайын жоғарылағанымен, жеткіліксіз болды. Мысалы, бюджет жоспары 1934 жылы – 2 903,3 мың сомнан 1935 жылы – 3 982 мың сомға өссе де, ол қаржы облыстық, аудандық газеттердің таралымын көбейте алған жоқ [26]. Осы жылдары аудандық газеттердің таралымы 1-2 мың дана аралығында болды. Ал, аталған көлемдегі таралымнан түскен қаржы, баспаханаларға берілетін қағаздың шығынын ғана өтеді. Сонымен қатар, еңбекақы, қаламақы және т.б. шаруашылық шығындарды есепке алғанда, республиканың баспа саласы мемлекеттік қосымша қаражатқа (дотация) мұқтаж болды. 1935 жылы баспа ісінің бюджеті өссе де, 1-2 мың данамен шығатын 168 аудандық газетке бір жылда 840 мың сом ғана бөлінді. Сонда әр газеттің бір жылдық нормасы 5 мың сом болды. Ал, 5-6 мың данамен таралатын 16 облыстық, округтік газеттерге белгіленген қаржы көлемі - 974 мың сомды құрады. Сонымен қатар, өлкелік мерзімді баспасөзді қаржыландыруда да жетіспеушіліктер орын алды. Әсіресе, қазақ тілді басылымдар «Социалды Қазақстан» 1935 жылы - 360 мың сом, «Лениншіл жас» - 290 мың сом қосымша қаржыны қажет етті [27].

Сонымен, бюджеттегі мәдени шараларға арналған шығындардың көлемі жыл сайын артса да, мәдени сала соған сәйкес дамымады деген қорытындыға келеміз. Сол жылдары мәдениет саласын қаржыландырудағы жетіспеушіліктердің басты себептеріне терең талдау жасап, ол қателіктерді болашақта болдырмау шаралары қолға алынбады. Нақты себептерді іздеудің орнына, жекелеген қызметкерлердің арасынан кінәлілерді неғұрлым көбірек табуға тырысушылық орын алды. Әсіресе, осы үрдіс 1937 жылы күшейді. 1937 жылғы бюджеттің орындалуы жайлы баяндалған есепте, сол кезге дейін қаржы, халық ағарту мекемелерінде қызмет еткен «халық жауларының» білім беру, мәдени орындарын ашуға үнемі бөгет жасағандықтары жазылды [28].

Сонымен, қаржы бөлу барысындағы жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау сияқты шаралардың әлсіздігі, қаржыны орынсыз немесе басқа мақсаттарға пайдалану әрекеттеріне жол берді. Бұл, өз кезегінде бюджеттің дұрыс игерілмеуін немесе қаржы тапшылығын қалыптастырды. Бюджетті жоспарлау барысында, бөлінетін қаржыға материалдық ресурстардың көлемінің қаншалықты сәйкес келетіндігі терең зерттелмеді. Әсіресе, құрылыс объектілерін материалдармен қамтамасыз етуде, оларға деген сұраныс есепке алынбады.

Қорытындылай келгенде, қаржы жоспарының көрсеткіштері сол жылдарда үнемі өсу бағытында болды. Қазақстанның мәдениет саласын бірыңғай халық шаруашылығы жоспарының негізінде қаржыландырудың қолға алынуы, мәдени мекемелердің жалпы санының анықталып, олардың белгілі бір деңгейде қаржымен қамтамасыз етілуінің қалыптасуына жағдай жасады.

Бірақ, 20-жылдардың соңы – 30-жылдары қоғамның барлық салаларының әкімшілік-әміршілдік әдіспен басқарылуы, жоспар бойынша қаржыландыру шараларының дұрыс іске асуына кедергі келтірді. Орталық үкіметтің Кеңес Одағының даму көрсеткіштерін капиталистік елдерден жоғары қою мақсатында, барлық саланы жедел түрде дамытуға ұмтылуы, көбінесе кері нәтижелер берді. Осындай құбылыс экономика саласындағы жұмыстардың жүйелі түрде ұйымдастырылуына бөгет болды. Жоспарлау мекемелеріндегі білікті мамандар шеттетілді. Соның салдарынан, жоспарды жасауда, орындауда сапаға қарағанда санға көп көңіл бөлу орын алды. Бұл өз кезегінде шығындардың көбеюіне, бөлінген қаржының орынды жұмсалуы мен экономикалық тиімділігіне мән бермеу әрекеттерін қалыптастырды. Осы құбылыс мәдениет саласын қаржыландыруда да байқалды. Аталмыш саланың бюджеттік көрсеткіштері жыл сайын жоғарылағанымен, оның материалдық жағдайы жақсарып кетпеді. Ол мынадай объективті және субъективті себептермен сипатталды:

- жоспарлауға орталық басқару органдарының тікелей бақылау жасауы, қаржыландыру лимиттерін жеткілікті белгілеуге мүмкіндік бермеді;

- Қазақстан жағдайында (алыс орналасқан елді-мекендердің көптігі, байланыс жолдарының аздығы, кадр жетіспеушілігі және т.б.) жоспарлауға қажетті статистикалық мәліметтерді алудың шектеулілігі салдарынан, жоспарлау мекемелері қаржы жоспарын толық емес мәліметтер арқылы жасады. Осындай кемшіліктер, қаржыны пайдалану барысында жүйесіздіктер мен қаржы тапшылығын тудырды;

- қоғамдағы нақты мәдени қажеттіліктер мен оны қанағаттандыратын нақты қаржы-материалдық мүмкіндіктер толығымен анықталмады. Соның салдарынан, мәдениет саласының бір құрылымдарында қаржыны орынсыз, басқа мақсаттарға пайдалану әрекеттері орын алса, кейбір құрылымдары қосымша қаражатты қажет етті;

- қаржы жоспарын құрастырғанда, бөлінетін қаржыға сәйкес материалдық ресурстар қорының болуы ескерілмеді. Осындай қателік, қаржы мен онысыз да аз өндірілетін материалдық қордың пайдаланусыз қалуына жол берді;

- бюджет жасау барысында, ең алдымен оның шығыс бөлімдері анықталды. Содан кейін ғана ол шығыстарға қаражат табу көздері іздестірілді. Ол көбінесе әр түрлі шаруашылық ұйымдарға жүктелді. Бірақ, ол қаражаттың бюджеттің кіріс бөліміне нақты берілетіндігіне міндеттемелер қойылмай, бақылау жасалмады.

Мәдениет саласын қаржыландыруға Қазақстанның басқару органдары ерекше көңіл бөлді. Ол, әсіресе, 30-жылдардың ортасынан бастап қолға алынды. Осы кезде ұлттық мәдениетті дамыту шаралары қарастырыла бастайды. Дегенмен, қаржыландыру жүйесінің бірорталықтан реттелінуі, республиканың билік орындары тарапынан мәдениетті қаржылай қолдауларына үнемі кедергі жасап отырды.

Әдебиеттер:

1. Советская культура в реконструктивный период. 1928-1941 гг. – Москва: Наука, 1988. – С.56.

2. Гладков И. К истории первого пятилетнего народнохозяйственного плана. // Плановое хозяйство. – 1935. - № 4. - С. 136.

3. Культурное строительство в СССР. 1917-1927 гг.: (Разработка единой государственной политики в области культуры). - Москва: Наука, 1989. – С.360-361.

4. Лобыцин П. Бюджеты Казахстана до и после районирования // Народное хозяйство Казахстана. - 1928. - № 9-10. – С. 49-50.

5. Центральный государственный архив Республики Казахстан (әрі қарай - ЦГА РК). Ф. 81 – Народный комиссариат просвещения КазССР (Наркомпрос КазССР) (1920-1936 гг.). - 1-т., 1367-і., 95-п.

6. Чокай-оглы М. Туркестан под властью Советов. Статьи, воспоминания. - Алма-Ата: Айкап, 1993. – С.60-61.

7. Лобыцин П. Бюджеты Казахстана до и после районирования // Народное хозяйство Казахстана. - 1928. - № 9-10. – С. 49-50.

8. ЦГА РК. Ф. 81 – Народный комиссариат просвещения КазССР (Наркомпрос КазССР) (1920-1936 гг.).- 1-т., 1367-і., 40-п.

9. Казахстан союзная республика. Статистический сборник. - Алма-Ата, 1937. – С. 161.

10. ЦГА РК. Ф. 81 – Народный комиссариат просвещения КазССР (Наркомпрос КазССР) (1920-1936 гг.). - 1-т., 1383-і., 29-30-пп.

11. Садуақасұлы С. Екі томдық шығармалар жинағы. 2-том. –Алматы: Алаш, 2003. – Б. 140.

12. ЦГА РК. Ф. 81 – Народный комиссариат просвещения КазССР (Наркомпрос КазССР) (1920-1936 гг.). - 1-т., 1383-і., 10-п.

13. ЦГА РК. Ф. 81 – Народный комиссариат просвещения КазССР (Наркомпрос КазССР) (1920-1936 гг.). - 1-т., 1611-і., 78-п.

14. ЦГА РК. Ф. 30 – Совет Народных Комиссаров КАССР (СНК) (1920-1936 гг.). - 5-т., 852-і., 31-п.

15. Исаев У.Д. Победа ленинско-сталинской национальной политики // 15 лет Казахской АССР. 1920-1935. - Алма-Ата - Москва: Казахское краевое издательство, 1935. – С. 34.

16. ЦГА РК. Ф. 229 – Народный Комиссариат финансов КАССР (1921-1936 гг.). - 4-т., 42-і., 15-16-пп.

17. ЦГА РК. Ф. 229 – Народный Комиссариат финансов КАССР (1921-1936 гг.). - 4-т., 42-і., 40-п

18. ЦГА РК. Ф. 229 – Народный Комиссариат финансов КАССР (1921-1936 гг.). - 4-т., 42-і., 20-п.

19. ЦГА РК. Ф. 30 – Совет Народных Комиссаров КАССР (СНК) (1920-1936 гг.). - 5-т., 851-і., 11-п

20. ЦГА РК. Ф. 1606 – Министерство финансов КССР (Наркомфин КазССР) (1937-1940 гг.). - 8-т., 329-і., 8-п

21. Байбульсинов М. Ликвидировать неграмотность и малограмотность // Большевик Казахстана. - 1936. - №4. - С. 53-54.

22. ЦГА РК. Ф. 1606 – Министерство финансов КССР (Наркомфин КазССР) (1937-1940 гг.). - 3-т., 1-і., 23-п.

23. ЦГА РК. Ф. 1606 – Министерство финансов КССР (Наркомфин КазССР) (1937-1940 гг.). - 3-т., 1а-і., 97, 98-пп.

24. ЦГА РК. Ф. 229 – Народный Комиссариат финансов КАССР (1921-1936 гг.). - 4-т., 5-і., 69-п.

25. ЦГА РК. Ф. 698 – Центральное статистическое управление при Совете Министров КССР (1938-1969 гг.). - 3-т., 1-і., 25-п.

26. ЦГА РК. Ф. 229 – Народный Комиссариат финансов КАССР (1921-1936 гг.). - 4-т., 5-і., 72-п.

27. ЦГА РК. Ф. 229 – Народный Комиссариат финансов КАССР (1921-1936 гг.). - 4-т., 42-і., 12, 13-пп.

28. ЦГА РК. Ф. 1606 – Министерство финансов КССР (Наркомфин КазССР) (1937-1940 гг.). - 1-т., 28-і., 110-п.

1-т., 28-і., 110-п