ТІЛ ҰЛТ- РУХАНИЯТЫНЫҢ НЕГІЗІ

Оспанова Б.Р. Абай атындағы ҚазҰПУ Әдебиеттану және тіл білімі ҒЗИ-ның бас ғылыми қызметкері,

ф.ғ.к.Алматы, эл.поч baian_80@mail.ru

Анамыздың ақ сүтімен бойымызға

дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл

ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту.

Б.Момышұлы

Қалыптасу бастауын сонау Түркі қағанаты, тіпті оданда ілгері замандардан да алуы ықтимал қазақ тілі өзінің табиғи бітім-болмысын мыңдаған жылдар бойы жоғалтпай келсе де, Кеңес өкіметі кезінде ұлтымыздың еліміздегі басқа ұлт өкілдерімен салыстырғандағы үлес санының кеміп кетуіне байланысты, бұған қоса қазақ қоғамының айтарлықтай бөлігінің орыс тіліне мүлдем бет бұрып кетуінен, орыс тілінің орасан зор ықпалына ұшырап, қолданылу аясы тым тарылып кеткен еді. Осы тұста қазақ ұлтты өз ана тілін қолданып тұтынушыларынан біртіндеп айырыла бастаумен қатар, ұлт ретінде жойылып кетуді де бастан кешірді.

Келе жатқан үлкен нәубетті терең түйсінген қазақ қоғамы ес жинап, ел болмаса, тарих сахнасынан мүлдем құрып кететінін айқын сезіне бастады. Әлбетте, қағазға түскен, хатталған ұшан-теңіз әдеби-мәдени жазба мұрасы бар тіл ешқашан жойылып кетпейтіні анық. Тек оның тұтынушылары жоғалып, өлі тілге айналуы мүмкін. Еліміз қазіргі таңда Президент Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен дайындалған «Қазақстан – 2030» стратегиялық даму бағдарламасында нақтыланған нысаналы мақсат-міндеттерді жүйелі түрде іске асыру арқылы өзінің даму бағытын айқындады. Елбасының Қазақстан халқына арналған жыл сайынғы дәстүрлі Жолдауындағы ел экономикасын дамытып, халық тұрмыс-тіршілігін жақсарта түсу мақсатындағы жаңашыл ұсыныс-ұстанымдары негізінде қаншама бағдарламалар жасалып, жүзеге асырылуда. Тың бастамалар мен соларды жүзеге асыруға бағытталған нақты қадамдар Қазақстан қоғамын ортақ іске жұмылдырып келеді. Әлбетте, бұның өзегінде қазақстандық қоғамның отаншылдық сана-сезімі жатуы керек екені барша бұқараға белгілі. Ол болса, ұлттық рухани-мәдени құндылықтарды ел қоғамына кең насихаттай отырып, жас ұрпақ бойына терең сіңіруді, ұлттық құндылықтардың ең негізгісі болып саналатын мемлекеттік тілдің қоғамды ортақ іске жұмылдыратын, отаншылдыққа тәрбиелейтін әлеуетін тиімді пайдалануды қажет етеді.

Қазіргі таңда Елбасының сындарлы саясатының арқасында егемен елімізде ұлтаралық татулық, саяси тұрақтылық, діни түсіністік қамтамасыз етіліп отыр. Соның нәтижесінде еліміздің экономикасын дамытып, әлеуметтік жағдайыын жақсартып, бірқатар саяси, рухани, мәдени табыстарға қол жеткіздік.

Ішкі саясатты тиімді жүргізуде қазақстандық түрлі ұлт өкілдерінің төл мәдениеті мен тілінің дамуын ескеріп отыру маңызды шаралардың біріне айналды. Сол себептен де, Президент Н.Ә. Назарбаев «Нұр Отан» партиясының кеңейтілген отырысында сөйлеген сөзінде ұлтаралық келісімді нығайту мәселесіне ерекше мән беріп: «Біз Қазақстанда қазірдің өзінде этносаралық келісімнің ғажайып үлгісі қалыптасты деп өзімізді-өзіміз тоқмейілсітпегеніміз жөн. Бұл мәселеге назарды тұрақты түрде аударып отыру керек» [1], – деді.

2005 жылғы Жолдауында: «Біз барша қазақстандықтарды біріктіруші басты факторларының бірі – еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана тілін одан әрі дамытуға бар күш-жігерімізді жұмсауымыз керек» [2], – деп қазақ тілінің Қазақстан халықның басын біріктіріп, тұтастығын қамтамасыз етудегі рөліне ерекше мән берді.

Елбасының сындарлы тіл саясатының арқасында ел егемендігі мен тұтастығы, тәуелсіздігі мен дербестігі сақталып отыр. Елдің бүгінгісі мен кемел келешегін бекем ету мақсатында қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі қызметін дамыту бүкіл еліміз бойынша жаппай қолға алынып келеді. Елімізде тұратын түрлі ұлт өкілдерінің өзара татулығы мен ынтымақтастығы, бір-бірімен түсіністік қарым-қатынаста болуы қашан да көкейкесті мәселе болып қала бермек.

Қазақстан қоғамы ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жаңашыл реформаларын басшылыққа алып, тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарынан бастап саяси-экономикалық дамудың жаңа жолына түсті. Бұл мәселеге Елбасы өзінің әр еңбегінде басымдық беріп келеді. Алайда, еліміздің саяси-экономикалық даму үдерісіне қоғамдық қарым-қатынастардың түрліше әсер ететіні көп мәселеге байыппен қарауды қажет етеді. Өйткені, түрлі ұлт өкілдерінен тұратын қазақстандық қоғамның нарықтық-демократиялық даму жолына түсу кезіндегі оның тұтастығын сақтау қоғамдық қарым-қатынастың ең маңызды мәселесі болып табылады. Осы мәселенің дұрыс шешімін тауып, ел тұтастығын берік қалыптастыруда мемлекеттік тілдің алар орны ерекше. Елімізді дамытып өркендетуде, оның материалдық-рухани құндылықтарын көздің қарашығындай сақтап, соған барша халқты ұйытуда тілдік тәрбиенің маңызды рухани күш екені сөзсіз.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан бергі жылдарда мемлекеттік тілді дамытуға арналған бірнеше кезеңдік іс-шараларды зерделеп, ой таразысына салсақ, қазіргі таңда Қазақстан қоғамының оған деген ынтасы мен ықыласының біршама жақсарып, арта түскенін аңғарамыз. Себебі, қазақ тілі – еліміздің мемлекттік тілі ғана емес, қазақ қоғамының білім алатын, ғылымды игеретін құралы, ұлтымыздың сан ғасырлар бойы жинаған рухани-мәдени мұраларының, ділі мен дінінің, әдебиеті мен өнерінің, сана-сезімінің, дүниетанымының жиынтығы. Демек, барлық рухани құндылықтарымыздың іргетасы әрі тірегі. Олай болса, оның қоғамдық сан салалы қызметін жан-жақты дамыта отырып, қолданылу аясын барынша кеңейту, оны дамытуға бағытталған іс-шараларды үнемі жүргізіп отыру – еліміздің өркениетті елдер қатарынан орын алуының кепілі.

Қай елдің болсын, экономикалық-қоғамдық қатынастарының барлық саласы өзгеріп, дамыған сайын тілі де өзгеше сыр-сипатқа, мән-мазмұнға ие болып, сол қатынастарға сәйкес дамитыны табиғи заңдылық. Тілді ұлттан, ұлттық мәдениеттен, ұлт өмір сүріп отырған қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастан бөліп қарау мүмкін емес. Ал қоғамның күнделікті тіршілігінде тілге деген сұраныс болмаса, әлеумет оны өз өмірінің өзегі етіп қолданбаса, тілдің өркен жаймасы анық.

Тәуелсіздік алған кезеңнен бері тілімізді өркендету жолында қаншама маңызды қадамдар жасалды. Алайда, қолға алынған көптеген іс-шаралардың ойға алғандай болып орындалмауынан, тіліміз қоғамдық өмірдің бірталай салаларына терең ене алмай жатыр. Талай мәселе күні бүгінге дейін өз шешімін әлі таба қойған жоқ. Мұның басты себебін – ұлтымыздың өткен ғасырларда басынан өткерген бодандық пен тоталитарлық саясаттың ықпал-әсерінен және солардың бүгінге дейін сақталып отырған зардабынан көріп жүрміз. Сол дәуірдің ұлттық ой-санамызға, тілімізге әкелген қасіретін ешқашан ұмытуға болмайды. Енді бүгінгідей қолайлы кезеңде Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың сындарлы саясатын басшылыққа ала отырып, елімізді экономикалық-әлеуметтік жақтан ғана дамытып қоймай, оның ұлттық негізгі сипаты әрі ең басты құндылығы болып саналатын тілін де асқақтатып, оның әлемдік жаһандануға төтеп беру әлеуетін нығайтуға күш салуымыз қажет. Мұның өзі еліміздің әлемдік бәсекеге қабілетті елдер қатарына енуіне толық мүмкіндік берумен қатар ұлтымыздың рухани болашағына жарқын жол ашудың бірден-бір негізі. Өйткені, Дүниежүзілік сауда ұйымының, Еуропа қауіпсіздігі мен ынтымақтастығы ұйымының талаптарына сәйкес халықаралық стандарт бойынша мемлекет дамуының негізгі тетіктерінің бірі – елдегі мемлекеттік тілдің толыққанды қызмет етуін қамтамасыз ету болып саналады.

Қазақ қоғамы ел тәуелсіздігінің арқасында ата-бабамыз жүздеген жылдар бойы армандаған аңсарына қол жеткізді. Соның ішінде жалпы еліміз бойынша қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде дамытып өркендетуде біраз шаруа атқарылды.

Қазақ тілі еліміздің мемлекеттік тілі болғандықтан, оның даму кезеңдерін зерттеп-зерделеу – ұлт болашағы мен мемлекетіміздің келешегін бағдарлауда маңызды мәнге ие. Себебі, тіліміз тек мемлекеттік тіл ғана емес, барлық рухани-мәдени құндылықтарымыздың тірегі, елдігіміздің негізі. Оны жастарға оқытып-үйретіп, қолданылу аясын кеңейте отырып дамыту қашан да алдыңғы орында тұрады. Осы мақсат-мүддені көздеп, бүкіл еліміз бойынша атқарылған жұмыстар аз емес. Дегенмен, алдағы уақытта шешілуге тиісті түйінді мәселелер де баршылық.

Қазақстандағы қалыптасқан тыныштық пен бейбітшіліктің нәтижесінде ел экономикасын едәуір алға жылжытып, әлеуметтік жағдайымыз да жақсарып, бірқатар саяси, рухани, мәдени табыстарға қол жеткіздік. Қазіргі уақытта еліміздің мемлекеттік тілі біздің қоғам өмір сүріп отырған нарықтық-экономикалық жағдайға сәйкес қалыпты даму үрдісінде. Іс жүзінде елімізде білім берудің қазақстандық үлгісі қалыптасуда. Оны жаңа заманға бейімдеп дамыта отырып, мемлекеттік стратегиялық маңызы бар бағдарламаларды жасап дайындауда және оның саяси-қоғамдық қызметін қалыптастырып жетілдіруде қазақ қоғамының айтарлықтай ықпалы зор болды.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы қоғамы əлемдік аренаға шығуды мақсат етіп отыр. Бұл орайда ұлттық тілдің, ұлттық ой-сананың, ұлттық тәлім-тәрбиенің, ұлттық салт-дәстүрдің, ұлттық әдет-ғұрыптың рөлі аса маңызды. Осыны ескерген біздің ел түрлі деңгейлік білім ошақтарының барлығында қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқытып-үйретіп, оны тәлім-тәрбиелік құрал ретінде пайдалануда. Себебі, білім беру ошақтарындағы мемлекеттік тілдің қазақстандық қоғамды, яғни еліміздің жас ұрпағын отаншылдыққа баулудағы қызметі айрықша. Кітапта мемлекеттік тілді дамытуға бағытталған негізгі іс-шаралар, жаңашыл үрдістер, солардың нәтижелері зерделенді және олар талданып сараланды.

Мемлекеттік тілге қатысты маңызды қадамдар мен саяси шешімдердің қоғам өм ір інде қаншалықты рөл атқарғаны анықталды. Осы бағыттағы талдаулардың қазақ жастарына үлкен ой салары анық. Себебі, жастар қашан да жасампаздыққа ұмтылады. Сондықтан да егемен еліміздің білім саясатындағы оқу-тəрбие істін мемлектеттік тілде жүргізіп, оны кең ауқымда насихаттау арқылы қазақстандық жас ұрпақты отаншылдық сана-сезімге баулу еліміздің кемел келешегі үшін маңызды рөл атқарады.

Қазіргі таңда қазақ тілі мемлекетті тіл ретінде елімізде біртіндеп кең қанат жайып, даму үстінде. Қазақстан қоғамы да өзінің іс-әрекетін соған қарай бейімдей бастады. Тәуелсіздік алған кезден бастап, мемлекеттік тілдің қоғамдық-әлеуметтік нақтылы өмірдегі орны мен рөлін айқындау маңызды мәселеге айналғандықтан, оған қатысты әрбір саяси шешімдер толғақты мәселелерді қамтып келеді.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстандық жол: тұрақтылықтан жаңару арқылы өркендеуге. «Егемен Қазақстан» газеті, 2006 жыл 16 желтоқсан.

2 Назарбаев Н.Ә. Президентің 2005 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. «Айқын» газеті, 2005 жылғы 19 ақпан.