АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ МАРКЕТИНГТІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Калдыгозова М.А.

М.Х.Дулати атындағы ТарМУ

Агробизнес кешеніндегі нарықтардың ерекшеліктері осы кешенді құрайтын барлық салаларда көрініс табады.

Ауыл шаруашылық өндірісінің нарық жағдайына, фермерлердің іс-әрекетіне, аграрлық нарықтың және бір-бірімен байланысты салалардың жұмысына әсер ететін бірқатар мынадай өзіндік ерекшеліктері бар:

1. Өндірістік-экономикалық процестердің табиғи-биологиялық процестермен араласуы.

Жалпы, өсімдіктер мен жануарлардың дамуына қатысты және міндетті түрде ескерілуге тиіс табиғи заңдар кездеседі. Бұл заңдар ескерілмеген жағдайда өндірістік-экономикалық ресурстардың тиімділігі сөзсіз төмендейді. Сондықтан табиғи-биологиялық фактор өндіріс тиімділігін анықтауда және технологиялық таңдауда аса маңызды рөл атқарады. Осы факторға негізделе отырып, ауыл шаруашылық өндірісінің бүкіл кешені, машиналар жиынтығы, өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық заттар, тыңайтқыштар және еңбек ұйымдастыру шаралары анықталады.

Өте оңай аңғарылатын осы бір шындыққа әкімшіл-әміршіл экономика кезінде жете көңіл бөлінбеді. Жоғарғы жақтан бұйрық беру арқылы ауа-райы шарттары ескерілместен егін егу мерзімі мен егістік алқаптардың құрылымы белгіленді, не себу керектігі анықталды (мәселен, барлық жерде жүгері егілді), жем-шөп тапшылығына қарамастан мал өсіретін ірі кешендер құрылды және барлық жерде жер өңдеу жұмыстары атқарылды. Табиғи-биологиялық факторларды ескермеу нәтижесінде Кеңес Одағының ауыл шаруашылығы үнемі дағдарысты күйге ұшырап отырды. Ақырында, ауқымды егістік алқабы бар мемлекет (КСРО) шет елдерден бидай сатып алуға мәжбүр болды.

Ауыл шаруашылығының сыртқы ортамен тығыз байланыстылығы және топырақ пен табиғи-климаттық шарттардың сан алуандылығы ауыл шаруашылығындағы еңбектің шығармашылық тәсілді талап ететін ерекше еңбек екендігін байқатады. Мұнда еңбекті басқарушының және орындаушының еңбегі деп екіге бөліп қарастыруға болмайды. Себебі ауыл шаруашылығында тиімді еңбек ету және игі нәтижелерге қол жеткізу үшін кәсіпкердің (жер иесі), менеджердің (басқарушы) және жалдамалы жұмысшының (орындаушы) еңбектерін ортақ пайдалану, бағыттау қажет. Міне, сондықтан дамыған елдерде фермерлік шаруашылықтары кеңінен қолданылады. Өйткені, отбасы шаруашылығында ауыл шаруашылығы жұмысшыларының бар ерекшеліктері бір-бірімен толық ұштасып жатады.

2. Ауыл шаруашылығының екінші табиғи ерекшілігі – ондағы жұмыс-тардың маусымдылығы.

Маусымдылық жұмыс күшінің, техниканың және көптеген материалдық ресурстардың біркелкі қолданылмауына және кірістердің теңдей мөлшерде түспеуіне септігін тигізеді. Ауыл шаруашылығында өзгермелі капиталға қарағанда тұрақты капиталдың және өзгермелі шығындарға қарағанда тұрақты шығындардың үлесі өте жоғары болады. Өндірістік цикл тым ұзаққа созылатындықтан және маусымдылық факторы айқын көрінетіндіктен, ауыл шаруашылығында несие ресурстарына үлкен қажеттілік туындайды.

3. Өндірістік циклдің ұзақтығы.

Жалпы, өсімдіктер мен жануарлардың салыстырмалы түрде баяу өсетіндігі және бірқалыпты көбейетіндігі белгілі. Бұл процесті жеделдету және өндірушілердің табиғи мүмкіншіліктерімен төл санын көбейту іс-жүзінде мүмкін емес. Сондықтан, нарық жағдайына тәуелсіз түрде ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығындағы тауар ұсынысының көлемін қысқа мерзім ішінде арттыру не қысқарту мүмкін емес.

4. Табиғи шарттарға тәуелділігі.

Ауыл шаруашылық өндірісі адамзат баласының ырқына көнбейтін табиғи шарттарға тікелей тәуелді болып табылады. Міне, сол табиғи шарттардың кұбылмалылығы мен ауыспалылығының салдарынан түсімділік пен жиналған өнім көлемі де, тиісінше ауыл шаруашылығы нарығына ұсынылатын өнімнің көлемі де, кіріс пен пайдалылық мөлшері де өзгеріске ұшырап, ауытқып отырады. Дегенмен, нарық механизмі осындай өзгерістер мен ауытқуларға қарсы төтеп беру жолдарын қарастырады. Мәселен, бүгінгі таңда биржалық делдалдар (маклер) ауыл шаруашылық кірістердің тұрақсыздығынан туындайтын тәуекелдерді өз мойнына алуда, мемлекеттік сатып алу жүйесі, контрактациялық келісімдер жүйесі, фермерлерді қолдау жүйесі жұмыс істеуде. Сонда да табиғи факторларға деген тәуелділікті толық жою үшін мұндай іс-шаралар жеткіліксіз. Оның үстіне соңғы жылдары белгілі себептерге байланысты мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығына көрсетілетін қолдау әлсізденіп барады.

5. Жер құнарлылығындағы айырмашылық.

Аймақтар бойынша, тіпті жекелеген шаруашылықтар бойынша жерлердің құнарлылығында елеулі айырмашылықтар болуы мүмкін. Сол себептен, әртүрлі учаскелерге (жер телімдеріне) теңдей мөлшерде шығын жұмсалса да, сол учаскелерден әртүрлі қаржылық нәтиже алынуы мүмкін. Бұл жер рентасы мен кірістерді реттеу, басқа аймақтарға қарағанда бір аймақтарға дотация беру мәселелерінің туындауына алып келеді.

Жоғарыда аталған ерекшеліктерді агробизнес саласындағы маркетинг қызметін ұйымдастыру барысында маркетинг кешенінің барлық элементтері бойынша ескеру қажет.

Ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығы еркін бәсеке нарығы болып табылады. Бұл нарықта көп мөлшерде тәуелсіз сатушылар жұмыс істейді. Сондықтан, баға өздігінен орташа деңгейде белгіленеді және оған жекелеген сатушылар ықпал ете алмайды. Ауыл шаруашылық өнімдері біртекті әрі стандартты (біркелкі) болғандықтан, өндірушілер өз тауарларын жарнама-лауға ынта білдіре бермейді. Өйткені кез-келген өндіруші өзінің тауарына ғана тән сипаттарды нақты ажыратып көрсете алмайды. Мәселен, барлық бидай бір стандартта болады, оның айрықша көрініп тұратын өзге қасиеттері болмайды.

Ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығында ұсақ өндірушілердің саны салыстырмалы түрде көп болады. Бұл басқа өндірушілердің осы нарыққа кедергісіз оңай енуіне мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ауыл шаруашылық өндірісінде технологияға патенттердің болмауы да осы нарыққа ену процесін жеңілдетеді.

Ең бастысы ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығында мемлекеттік реттеу шаралары (дотациялар, қаржы-несие саясаты, жеңілдетілген салықтар, электр жарығы мен жанар-жағар майларға берілетін жеңілдікті бағалар) айқын көрінеді. Осының барлығы дерлік нарық бағасына елеулі әсерін тигізе отырып, оның сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына деген тәуелділігін азайтады.

Бұл тұжырымды ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірушілері мен өнім өңдеуші кәсіпорындар арасында тікелей ұзақ мерзімді келісімшарттардың жасалуы да растай түседі. Мұндай жағдайда фермерлік шаруашылықтар нарық талаптарын емес, нақты серіктестерінің талаптарын қанағаттандыруға бағытталады. Мемлекеттік реттеу нысаны әрі ауыл шаруашылығының ең басты ресурсы саналатын жер нарығының тым шектеулі екендігін ескерсек, онда бұл нарықтың айрықшалығы одан сайын анық байқалады.

Агробизнес кешенінің ресурстар саласында жұмыс істейтін нарық-тардың да өзіндік ерекшеліктері бар. Мұнда ауыл шаруашылық машина жасау саласының, өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық заттар мен тыңайтқыштар өндірісінің және жем өндірісінің алар орны ерекше. Аталмыш салаларға олигополиялық құрылым тән, яғни нарықта бірнеше ірі фирма үстемдік етеді. Олигополиялық нарықтағы фирмалар әдетте өзара келісе отырып, әрекет етеді. Сондықтан, олардың арасындағы бәсеке оншалықты күшті болмай, уақыт өте келе монополизациялануға деген талпыныс пайда болады. Осының нәтижесінде табиғи технологиялық монополияны орнатуға, бағаны біріге бақылауға және келісілген бағаларды белгілеуге үлкен мүмкіндік туындайды.

Сонымен, жоғары бәсекелі ауыл шаруашылық өндірісі жартылай монополизацияланған салалардың тұтынушысы әрі нарықтық серіктесі болып табылады. Мұндай қарама-қайшылық фермерлердің теңдей емес нарықтық шарттар аясында жұмыс істеуіне алып келеді. Мәселен, жабдықтаушылар өнім бағасын көтергенде, фермерлер оны көтере алмайды. Себебі, олар ауыл шаруашылық өнімін бәсекелестік бағадан жоғары бағамен сата алмайды. Осының салдарынан баға тепе-теңдігін (паритетін) қалып-тастыру мәселесі пайда болады. Бұл мәселе елімізде бұрыннан талқыланып келе жатқанымен, өкінішке орай, әлі күнге дейін шешімін таппай отыр.

Агробизнестің маркетинг саласы құрамы мен функциялары бойынша ғана емес, нарықтық сипаттамалары тұрғысынан да бір-біріне ұқсамайды (біртекті емес). Маркетинг саласының ішінен мынадай төрт түрлі нарықты атап өтуге болады:

Бірінші түр – шикізатттық азық-түлік тауарларының нарығы ұн-жарма, қант секілді салалар үшін негізгі нарық деп есептеледі. Бұл салаларға тән басты ерекшелік – олардың өнімдері салыстырмалы түрде бір-біріне ұқсас (біртекті) әрі жоғары деңгейде стандартталған болады және ірі партиялармен сатылуға бейім келеді. Дегенмен, аталмыш нарықта маркетинг қызметін жүзеге асыруда бірқатар қиындықтар кездеседі, мәселен жекелеген фирмалар үшін өнімді жарнамалау, баға белгілеу және бәсекелестік күресті шектеу мүлдем қиынға соғады.

Екінші түр – қайта өңделу деңгейі жоғары азық-түлік тауарларының нарығы. Бұл нарықта біртекті емес өнімдердің түрі (темекі, кондитер, шұжық өнімдері, консервілер, қақталған өнімдер, т.б.) өте көп болады. Аталмыш тауар топтарының көлемі үнемі артып отырады. Өнімдердің түрі, сапасы және бірін-бірі алмастыру қабілеті бойынша әркелкілігі бағалардың ауытқуына және бәсекенің күшеюіне алып келеді. Мұнда азық-түлік өнімін өндіретін және өткізетін әрбір фирма ерекше қасиеті бар өнімдерді шығаруға, белсенді түрде жарнамалауға, тауардың сыртқы пішіні мен орамын жақсартуға, тауар қозғалысын жандандыруға және тауар өтімін қамтамасыз ететін әртүрлі жолдарды іздестіруге талпынады.

Бұл нарыққа кіру өте қиын. Оған «масштаб эффектісі», технологияға патент алу, өнімді сертификаттау, жаппай жарнамалау секілді факторлар кері әсерін тигізеді. Мәселен, бір жарнаманың өзіне кететін шығындар өнім құнының 20 пайызын құрауы мүмкін. Сондықтан, аталмыш нарықтарда маркетинг қызметі қарқынды түрде жүргізіледі.

Үшінші түр – қайта өңделу деңгейі төмен және салыстырмалы түрде біртекті өнімдер (таза және мұздатылған ет, сүт, сүт өнімдері, т.б.) нарығы. Мұнда қайта өңделу деңгейі неғұрлым төмен болған сайын өнімнің, тиісінше бағаның дифференциациялану (бөлшектену) мүмкіндігі соғұрлым аз болады және жарнамалауға да оншалықты қажеттілік туындамайды. Дегенмен, бұл нарыққа кіру аса қиынға соқпайды, бағалар да бәсекелестік бағаға жақын деңгейде белгіленеді.

Төртінші түр – азық-түліктік сервис (қызмет көрсету) нарығы. Оның құрамына кішігірім буфеттерден бастап ірі қымбат мейрамханаларға дейінгі көпшілік тамақтану орындарының барлық түрі кіреді. Бұл нарық тым айрықшалығымен және әркелкілігімен ерекшеленеді. Мұнда монополизация және жарнама деңгейі әртүрлі, еркін, нарықтық және монополиялық бағаларды қатар қолданатын бірнеше шағын топтар жұмыс істейді.

Азық-түлік нарығының тағы бір ерекшелігі – оның бірнеше деңгей-лерден тұратындығы. Ол жергілікті (нан және нан өнімдері, таза сүт және сүт өнімдері), аймақтық (ет өнімдері, көкөніс, жеміс-жидек) және ұлттық (консервілер, шетелден әкелінген азық-түлік) деңгейде болуы мүмкін. Бұл азық-түлік тауарларының басым көпшілігінің тез бұзылатын тауарлар санатына жататындығымен айқындалады. Бірақ, бүгінгі күні көптеген азық-түлік өнімдері арнайы тасымалдайтын көлік құралдарын, жаңа өңдеу технологияларын және тоңазытқыштарды қолдану есебінен өз нарықтарының аясын кеңейтіп келеді. Мәселен, қазіргі таңда жаңа піскен сүттің кейбір түрлері өз қасиеттерін бұзылмастан, бірнеше ай бойы сақтай алады.

Нарық деңгейін ескеру маркетологтар үшін маркетингті жоспарлауда және фирма қызметін басқаруда аса маңызды болып табылады. Мәселен, фирма нарық деңгейлерін жан-жақты ескере отырып, өз дүкенін сәтті жерге орналастыра алса, онда өз тауарларын нарыққа енгізуге және жарнамалауға кететін шығындарын елеулі мөлшерде азайтуына мүмкіндік туындайды.

Азық-түлік тауарларының нарығын жалпылама талдай келе, бұл нарықты, негізінен, салыстырмалы түрде көп мөлшерде фирмалар жұмыс істейтін және көптеген өнім түрлері сатылатын монополистік бәсеке нарығы деп сипаттауға болады. Мұнда бағалық бәсекемен қатар бағалық емес бәсеке де айрықша маңызға ие.

Сонымен қатар, фермерлер мен тұтынушылар арасындағы арақашық-тықтың алшақтығы мен өнімдерді қайта өңдеуге арналған құралдардың жетілдірілуі қайта өңдеушілер мен сатып алушы фирма делдалдарының фермерлерге ықпалын күшейтіп отыр. Нәтижеде алдын ала келісімдер жүйесі және контрактация жүйесі фермерлердің жүріс-тұрысын реттеп қана қоймай, олардың кірістерін де шектейді. Аталмыш жүйелер фермерлерді сатып алушылардың талаптарын жиі-жиі орындауға мәжбүрлейді, яғни еркін нарықты шектейді.

Маркетинг көптеген ғылымдардың, әсіресе социология мен психологияның ілімдеріне кеңінен негізделеді. Өйткені оның ең басты міндеттерінің бірі тұтынушының мінез-құлқын әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан зерттеу болып табылады. Сондықтан маркетингтік зерттеулердің әлеуметтік бағыт-бағдарын ескере отырып, оны экономикалық ғылымға да, әлеуметтік ғылымға да жатқызуға болады. Дамыған елдердің экономикасы мен менеджемент жүйесіндегі жаһандық өзгерістер маркетингтің құрамына 1960 жж. психология ғылымы негізінде қалыптаса бастаған тұтынушылардың мінез-құлық туралы ғылымның енуіне түрткі болған басты факторға айналды. Маркетинг ғылымының осы бағыты Қазақстанда әзірге іс-жүзінде зерттеліп те, дамып та жатқан жоқ десе болады.

Маркетинг саласындағы шетелдік тәжірибені зерттеу және оны отандық экономикаға қолдану үшін қазіргі таңда әлемнің көшбасшылары саналатын АҚШ пен Жапонияның менеджмент және маркетинг жүйелерінің ерекшеліктерін ескеру қажет.

1. «Агробизнесті ұйымдастыру» Әбділдин С.А. Алматы. 2001.ж.

2. М.Оспанов, Р.Аутов және Х.Ертазин «Агробизнестің теотиясы мен практикасы» Алматы. Білім, 1997 жыл.

3. Х. Ертазин «Становление и развитие агробизнеса в Казакстане».