Тілеуова Ақмоншақ Зархомқызы,

филология ғылымдарының кандидаты, доцент

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

С.ШАЙМЕРДЕНОВ ПОВЕСТЕРІНДЕГІ КЕЙІПКЕРЛЕР ӘЛЕМІ

Қазақ прозасына соғыстан кейінгі жылдары қосылған жазушылардың бірі Сафуан Шаймерденов өз шығармаларында адамдық асыл мұраттарды жырлап,нағыз адамгершілік жыршысына айналды. Ол әдебиет майданына араласа бастағаннан-ақ өз шығармасының тақырыбын адамды зерттеп тануға, оның сан қилы мінез – құлқын, толғаныс-тебіренісін, адамдық қасиетін, қоғамдық орта мен жеке адамның өзара байланысын, қарым-қатынасын көрсетуге құлаш ұрды. Жазушы туындыларында кейіпкерлерінің адамшылық болмыс-бітіміне ден қойып, адамгершілік парасат мәселесін көтере білді.

С.Шаймерденов кейіпкерлерінің іс-әрекетінен гөрі ішкі әлеміне, жан-дүниесіне көбірек үңіледі. Олардың жан тазалығы, сезімтал сергектігі, жақсылыққа жаны құштар екендігі бірден-ақ көзге ұрып, әсерлендірмей қоймайды. Әр түрлі тақырыпқа қалам тербегенмен, Сафуан Шаймерденов повестері, ең алдымен, адамның рухани байлығын, адамгершілікті ту етіп көтереді. Адамдық асыл қасиеттерді мадақтау, зұлымдық пен тоғышарлықты ашына айыптау жазушы туындыларында жемісті жалғасын тапқан.

Адамгершілік, мораль мәселелері қай халықтың әдебиетінде болмасын, мәні мен маңызы зор тақырыпқа айналған. Мұның өзі тектен-тек емес. Әдебиеттің адамды тәрбиелеудегі ролінің зор екендігін, қандай ұлағат-тәрбие бере алатынын дәлелдеп жатудың өзі артық. Міне, осы ретте көркем шығарма идеялық-эстетикалық құрал болып отырса, оның мәні де сонда. Ал, ол қаһарманды өз арамыздан, өз ортамыздан іздейміз. Оны көрер көз бен сезер жүрек керек. Оның астарынан, әрине, үлкен жүректі, ізгі ниетті адам сипатын іздейсің.

Бүкіл шығармашылық ғұмырында әдебиеттің барлық жанрларында дерлік талай туындылар туғызғанымен, жазушының повесть жанрындағы еңбектерінің шоқтығы биік тұрғаны әдебиет сүйер қауымға жақсы таныс. С.Шаймерденовтің жазушылық шеберлігінің сан түрлі қырларын, қарым –қабілетін толық ашқан, ең алдымен, оның повестері екені дау тудырмаса керек. Жазушы повестерінің құндылығы ондағы оқиғалардың шым-шытырыққа құрылуы емес, адамның сан қилы, күрделі тағдыры, жалпы характерлер мен образ дамытудағы ерекшеліктері деп айта аламыз.

Жалпы, жазушы повестері бүгінгі заман тақырыбын, замандастар бейнесін сөз етеді. Алыс тарих болмаса да, кешегі біз өткен кеңестік дәуір шындығын бүгінгі күннің биігінен таразылап көрсетеді. Қай шығармасын алып қарасақ да, алдымен адамгершілік жайы алғашқы орында тұрады. Бүгінгі зымыран ғасырдың өзінде адам жаны сезімтал екендігін, оның ой–мүддесінде роботтан бөлекше көңіл–күйлер мен эмоция барын жаныңды баураған сырлы да нұрлы әдеби шығармалар ұқтырса керек. Өйткені, жазушы, қаламгер, ақын, жалпы творчество адамы жанды шымырлатар шындықты сөз қуаты арқылы қан тамырларына дарытып отырады. Міне, Сафуан Шаймерденов шығармаларында осындай сырлы да нұрлы күш–қуат жеткілікті.

Қаламгердің әдеби бетін айқындайтын нәрсе–жазушының дара стилі болса, оның орнығуы жазушылық шығармашылық дарынының қуатына, шыңдалған суреткерлік шеберлігіне байланысты. Жазушының өзіндік стилі оның дүниетанымына, идеялық мақсатына, авторлық позициясы мен интеллектісіне де қатысты. Осы жолдағы рухани ізденісі оның тақырып таңдау, сюжет құру, жанрын анықтау, образ бен характер жасау әдістерінен көрініс алады.

Өзіміз қарастырылып отырған Сафуан Шаймерденов «Мезгіл», «Қарғаш», «Ит ашуы», «Жыл құсы», «Өмір нұры», «Мәжнүн тал» повестері автордың осы жанрдағы табыстарын орнықтыруда елеулі баспалдақ болғаны даусыз. Осы шығармаларында ол адам жанын жетік білетін, жан, сезім сұлулығын ардақтайтын, гуманистік кредосы айқын суреткер екендігіне көзіміз жетеді. Жазушының көзқарасының сергектігі, өмір құбылыстары туралы ой –тұжырымдары С.Шаймерденовтың өзіндік бетін, творчествосын халқына кеңінен танытты, жақсы мінез–құлықты, адамгершілікті аялай білетін қаламгер екеніне сендіре білді.

Біз жазушының кейіпкерінің жан дүниесіндегі нәзік құбылыстарды дәл аңғарып, жүрегінің терең қойнауларына үңіле алатын сезімтал екендігін аңғардық. Оның кейіпкерлері сезім байлығымен көзге түседі. «Білім мен парасаттың, ақыл мен сезімнің тайталаса, қатар жарыса жүруі–қазіргі заман адамына өте–мөте тән нәрсе. Тайталас, тартыс әлемінде бірде білім мен ақылдың, бірде парасат–сезімнің бел алып, алма–кезек ауысып, аударысып жататыны да белгілі»[1,13-б]. С.Шаймерденов кейіпкерлерінің оқушы көңіліне ұялауы, әсерлі шығатыны–осы сезім айшықтарының дәл берілетінінде, кейіпкерінің жан дүниесін еш қылаусыз, мөлдір қалпында кестелейтінінде болса керек.

Сафуан Шаймерденовтің «Ағалардың алақанына» атты кітабына енген повестерінде болған, көрген, бастан кешірген жайларды баяндайды. Сонымен бірге бұл кітап жазушыны өзге бір қырынан танытып, оның ізденісінің кең өрісін байқатты. Мұндағы эсселер, повестер мен әңгімелер түгелдей қаламгер өзі басынан кешкен, куә болған жайларды әдеби қорыту, жинақтау негізінде жазылған. Оның бәрінің астарында бұлтармас шынайы шындық жатыр. «Шығарманың материалдық болмысын, өзегін белгілі, тарихи ақиқат оқиғалар құрамайынша, белгілі тарихи дәуірдің шындығын шынайы суреттеу тағы да қиын»[2,12-б], –деп жазады белгілі ғалым Ж.Дәдебаев.

Адамның жан–дүниесінің тұңғиық тылсым сырларын ашуда өзіндік тағылымға толы шығармалары арқылы қазақ әдебиетінің проза саласына сындарлы үлес қосқан қаламгер творчестволық шырқау биігіне шығандап шыққан шағында алдыңғы толқын–ағалар, кейінгі толқын–інілер хақында, жалпы әдебиет төңірегінде пікір қозғап, ой түйіндеуді мұрат санаса керек.

Қазақ әдебиетінің классиктері, Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов пен Ғабиден Мұстафин тағылымдарынан бастау алып, толысқан, кейін өзі де сол биікте тұрып, туған әдебиетіміздің өткені мен бүгіні, ертеңі, жалпы тағдыры хақында сөз сөйлесе, онысы әбден орынды да келісті құбылыс ретінде қабылданса керек.

«Бұл көптен бері жазып жүрген шағын әңгімелер, эсселер жинағы, –дейді өз кітабы жайлы автор. Көңілге түйіп, көкіректе сақтап жүрген нәрселерді қалың оқырманға жеткізудің, сол аса қажетті, жақсы, татымды деп тапқандарыңды шашып–төкпей әсерлі қалпымен айтудың қилы–қилы жолдары іздестіріледі емес пе?! Бұл жинақ мен үшін сондай мол мүмкіндіктің бірі болса керек»[3,39-б]. «Ағалардың алақанына» енген «Бір таба нан», «Жел керуен» повестері қаламы жүйрік жазушының өзі туып–өскен, оқып, білім алған, азамат атанып, ауыл тұрмысына араласқан кезін ой елегінен өткізіп, өзінің өскен ортасын мұқият барлауға, бағдарлауға ұмтылыс жасаудан туған және сол ортаның, ауыл адамдарының характерлерін, портреттерін әдемі берген. Қай қаламгердің болмасын шығармалары өз өміріне қатысты элементтері қамтитыны шындық.

Жалпы, Сафуан Шаймерденовтың бұл повестері автобиографиялық күйден шығып, бүгінгі күн тақырыбына ұласқан бір үлкен шындықты баяндайтын шығармалар екені даусыз. Қаламгер өз туындысында өзін тұлғалаландырмай–ақ өмірбаяндық жанрда қалам сілтеуі мүмкін. Қай жағдайда болмасын, көркем туындыдағы биографиялық қаһарманды анықтайтын, ең алдымен, шығарманың жанр жағынан деректілік сипаты.

«Жел керуен», «Бір таба нан» повестерінде кезінде ешкім батылы барып, аузын ашпаған ашаршылық пен колхоздастыру кезеңіндегі озбырлықты шынайылықпен ашып көрсетуі оқырманды таңырқатады да, риза да етеді. Колхоз болу тұсында кіріптар еткен тәртіп кімді де болсын ашындырмай қоймайды Бірақ мұны біз қазір айта аламыз.

Ал, жазушы Шаймерденов әлдеқашан айтып қойыпты. Мұндай жайларды, әрине, ең алдымен ақын–жазушылар өз шығармаларында неғұрлым ашық айтып, батыл көтеріп отыруы қажет қой. Өйткені өткеннің бұлыңғыр саясатын, ақ–қарасын айтпай тұрып, болашақты болжау да мүмкін емес. Дәуірдің қайшылықты жайларына көңіл аударып, оны әдебиет туындысына көркем бейнелеуге ұмтылу дәстүрі бізде бұрын да болған. Оған мысал етіп қазақ еңбекшілерін ұжымдық шаруашылыққа біріктіру кезіндегі бұрмалаушылықтарды,1931-1932 жылдардағы халықтың аштыққа ұшырауын шығармаларына тақырып еткен С.Сейфуллиннің, І.Жансүгіровтің, Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің, Ә.Тәжібаевтың, Ж.Сыздықовтың шығармаларын еске түсірсек болады. Әйтсе де, олар да одан кейінгі қаламгерлер де бұл келеңсіздіктің түп–тамырын жан–жақты ашып көрсетуге батылы бармай, тек астарлау, меңзеу жасағаны мәлім. Сондықтан мұның өзі біз үшін әркез тарих сабағы болып қала берері күмәнсіз. Кейінгі жазушылардың ішінде Б.Қыдырбекұлы «Алатау», С.Жүнісов «Аманай мен Заманай», С.Елубаев «Ақ боз үй», М.Мағауин «Сары қазақ», Ш.Мұртаза «Қызыл жебе» романдарында, сондай–ақ, Т.Сәукетаев өз шығармаларында тоталитарлық заманның ақтандақ беттерін біршама шебер көрсете білді. Сафуан Шаймерденовтың де сол тоқырау жылдарының өзінде аталмыш мәселені көтере білуі қаламгерлік батылдық дер едік. Ұжымға бірігу науқанын жүргізудегі белсенділер тәсілі зорлық емес пе еді, малсыз өмір сүрудің не екенін ұқпайтын қазақ халқы басына тауқымет орнамады ма? Орталыққа өткен малға қарайтын жағдай алдын–ала көзделмеген, соның салдарынан мал қырыла бастады, ал малы жоқтар ең алдымен аштыққа ұшырады. Осы жайды жазушы Сафуан Шаймерденов дәлелдейді, нанымды баян етеді. Бұл «Жел керуен» повесінде жазушы әрі суреткер, әрі зерттеуші. Өзі жазғандай, ес кіре бастағаннан душар болған(1931-32жылдар) осындай заман кесапаты кімді де болсын шет қалдырмағаны мәлім.

Жазушының жоғарыда атап өткен повестерінде біз көп тоқтала алмаған қаншама кейіпкерлер, мінез, характерлер жатыр. Отызыншы жылдар басынан қырқыншы жылдардағы, соғыс кезеңіне келгенде, жазушы кешегі өзі кешкен жүдеу–жадау ауылдың айна–қатесі жоқ суретін берген. Жиырмасыншы ғасырдың талай жұрты қиямет–қайымға таңған қарғыс атқыр отызыншы жылдардың зұлматы хақында аз жазылып, кем айтылып жүрмегені баршаға аян. Сол зобалаңды заманның саяси–әлеуметтік астарына үңілумен қатар рухани–адамгершілік және психологиялық тұрпатын танып–білудің маңызы ересен десек, жаза баса қоймаспыз. Біздіңше, мәселе көңілде бар, көзде жоқ мезгілдің қатпар–қатпарындағы көп күрмеудің жаңғақша шағып, жілікше сындыруға оп–оңай иліге бермеуінде. Сондықтан С.Шаймерденовтың аталған тақырыпқа қалам тербеуін белгілі бір тұрғыдан батылдыққа сайсақ та болады.

С.Шаймерденов «Ағалардың алақанында» бұрынғы повестерінде қосымша тағы жаңа, соны пікірлер, пайымдаулар жасаған. Әрі көркем повесть ретінде, әрі естелік, эссе ретінде оқылатын осы шығармалар жазушыны жаңа қырынан, қоғам алдындағы борыш, азаматтық парыз тұрғысынан көрсетеді.

Жазушы жоғарыда аталған автобиографиялық повестерінде рухани–әлеуметтік құбылыстарды кең шеңберде алып, характерлер тарихына байыппен үңілу үстінде қаһармандар кешкен ғұмырдан заманалық сырлар түйе білді. Адам бақытының ауыр жолы, уақыттың құдіретті толқындарында тербелген тағдырлар, жоғалып барып табылатын әділет үстемдігі тәрізді әлеуметтік–тұрмыстық күйлер кейіпкерлердің жан дүниесіндегі адамгершілік эволюциясын нанымды бейнелеу нәтижесінде соны идеялық–көркемдік концепция құрайды. Бәрін де жағдай мен характердің мезгілдік және мекендік бірлігінен туындайтын әрекеттерге негіз болған қоғамдық–психологиялық алғы шарттар билейді.

Әдеби шығарма өмір шындығының көрінісі десек, өмірдегі маңызды оқиғалар мен дара тұлғалар көркем туындыға негізгі өзек, жазушы талантын оятар қозғаушы күш екендігі мәлім. «Бірінші жақтан және оның ішінде лирикалық «менмен» баяндауда автор қатынасы байқалмай қалмайды. Өйткені шығарманы ойластыратын жазушы сол мақсатпен жүзеге асыруға қажет тәсілдерді таңдап алуға ерікті. Баяндаушы–әңгімеші, баяндаушы –оқиғаға араласушы, баяндаушы–қаһарман сияқты болмысқа баға берудегі өмірлік–философиялық өлшемдер тұтасып көрінеді. Басқаша болуы мүмкін емес. Екіншіден, мұндай типтегі баяндаушы, кейбір шектелушілікке қарамастан, тіршілік құбылыстарын барынша шынайы бейнелеуге мәжбүр. Өйткені автор көбінесе оған өзімен етене жақын санағандықтан, жоғарыдағыдай қызмет жүктейді»[4,90-б].

Ең алдымен, әдебиет мақсаты –адам, оның ізі, ісі, ішкі дүниесі. Әркім де осылай ойлар. Бірақ С.Шаймерденов адамның ең алдымен рухани фактор екенін алға қояды. Өз кейіпкерлерінің қай–қайсысын болса да осы тезге, осы сынға салады. Сондықтан әр қилы бейне, суреттерге қаныға отырып, олардың әр түрлі мінезі, қылығы, ойы, пікірі бар екеніне көзіңізді жеткізеді. Оның үстіне, әрине, олардың өзіне лайық бет–пішіні, келбеті бар.

Жалпы, С.Шаймерденов повестері айтылар ойымен де, жазылу, характер ашу ерекшелігімен де, әрі нәзік те сыршыл лиризмімен құнды. Шығармаларындағы рухани өмір шындығы, шынайы мінез, талғампаздық пен сезімталдық оқырманын ой әлемі кең, жан сезімі бай адам болуға жетелейтіні сөзсіз.

Қорыта келгенде, «Ағалардың алақанына» енген үлкенді–кішілі эссе, повесть, әңгімелердің қай–қайсысы да жазушы өмірбаянымен қабысып жатқанына көзіміз жетеді. Әсіресе, «Бір таба нан», «Қолтаңба», «Мені қалай үйлендірмек болды», «Жел керуен» туындылары автобиографиялық повестер ретінде көрінеді. Оның ішінде «Бір таба нан», «Жел керуен» повестерінде кезінде айтылмаған отызыншы жылдардың шындығы да көрініс беретініне куә болдық. Бір ғажабы, кейіпкері ортақ шығармалардағы оқиға желісі сабақтасып, шығармалар бірін–бірі толықтырады. Тағы бір ерекшелігі–әр повестегі суреткерлік компоненттерді беру тәсілі әр қилы. Айталық, «Бір таба нан» 1932-33 жылғы қазақ халқына қасірет әкелген аштықты бір ауыл тағдыры арқылы өте байсалды әңгімелесе, «Қолтаңба» – мейірімге толы психологиялық дүние. «Мені қалай үйлендірмек болды» шуақты күлкіге толы юмордан тұрса, «Жел керуен» аңғалдық, кісілік хақында ой толғайды. Соның бәрінің тірегі–жазушы шеберлігі, боямасыз, құлпыртпай–ақ, сараң айтып, сұлу жазуы.

Әдебиеттер тізімі

1.Байжанов С.Замандас туралы толғау.–Алматы: Жазушы, 1973.-117 б.

2.Дәдебаев Ж.Әулиеата. –Алматы:Қазақ университеті, 1998.-208 б.

3.Шаймерденов С.Таңдамалы шығармалар.–Алматы: Жазушы,1999. 3т.-346 б

4.Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі –Алматы: Жазушы,1987.-291б.