Агымбаева Мунира Шайхсламовна

КарГУ им. Е.А.Букетова, студентка 4-курса, Караганда, Казахстан

Түркі тілдеріндегі табыс, барыс, көмектес септіктерінің даму тарихы және қазіргі түркі тілдеріндегі сипаты

Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент М.А.Тұрсынова

Тіл – адам баласының ой-санасында танылған әлемдік бейненің, болмыстың ұғымдық белгісі. Адамзат тіл арқылы табиғаттағы барлық заттар мен құбылыстарға атау береді.Ұлттық таным мен ұлт тілінің бірлігі, байланысы осы арада тоғысады. Әрбір ұлт өкілдерінің парасат-пайымы, білім деңгейі, көзқарасы мен менталитеті, өзіндік дүниетанымы,болмысты тануы, игеруі тілде бейнеледі, тілде сақталады. Ата-бабадан мирасқа қалған ана тілі – адамдар арасындағы қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар көнеден келе жатқан тарихи танымды жеткізуші қызметін де атқарады.

Түркі халықтары – бір-бірінен бөлініп, жеке дара өмір сүрген халықтар емес, қайта өзара тайпа-тайпа болып, жіті араласып, тығыз қарым-қатынаста бірге жасап келе жатқан, кейде өара жауласып, кейде одақтасып отырған этникалық топтар. Сондықтан болар, көп жағдайда олардың тарихы, әлеуметтік жағдайы, мәдениеті, салт-дәстүрі, діні, тілі ортақ болып келген.

Түркітану, бір жағынан, сол көне түркі тайпалары мен халықтарының көптеген ғасырға созылған тарихын зерттеу барысында қалыптасқан пән болып саналса, екінші жағынан, әлі жас, көптеген проблемалары шешіле қоймаған, әлі де дами түсуге тиісті ғылым саласы .

Грамматикалық көрсеткіштердің қалыптасуы, даму жолы мен қазіргі түркі тілдеріндегі қалпы да салыстырмалы-тарихи зерттеу объектісіне жатады. Мұнда да барлық грамматикалық категорияның түп негізі ашылып, сыры анықталды деуге болмайды. Дегенмен сөз түрлену үлгісі көбірек зерттелініп, көбірек сөз болып келеді. Ал, сөз тудырушы жұрнақтардың зерттелу дәрежесі бұларға қарағанда әлдеқайда күрделірек.

Түркі тілдерінің барлығында да септік жалғаулары бар, бірақ мағына және сан жағынан бірдей емес. Мысалы, қазақ тілінде жеті септік бар, басқа тілдерде (өзбек, қарақалпақ, ноғай, құмық, татар, башқұрт, әзірбайжан) алтау болса, тува тілінде жетеу, чуваш, якут және хакас тілдерінде сегіз.

Табыс септігі. Табыс септіктің қазіргі түркі тілдеріндегі тұлғалары бір-бірінен соншалық алыстап кетпейді. Түркі тілдерінің көпшілігінде дерлік табыс жалғауы –н дыбысынан басталады, тек біразында ғана (соның ішінде біздің қазақ тілінде) –д,-т дыбыстарынан басталатын варианттар кездеседі.

Көне түркі ескерткіштері тілінде табыс септік жалғаулары мына төмендегідей тұлғаларда кездеседі:

–ғ, -г, -ығ, -іг, -ұғ, -үг; –ы, -и;–н, -ны, -ні [2.152].

Орхон-Енисей жазбаларында –ғ-дан басталатын тұлғалар мен –н-нан басталатын тұлғалар жарыса қолданылған. Зерттеушілердің көпшілігі –ғ тек қана зат есімдерге, ал –ы тәуелденген сөздерге, -ны есімдіктерге жалғанған деп қарайды [1.36].

Негізінен осындай жіктеліс болғанын қостай отырып, кейде ол жүйенің сақталмаған реттері де болғанын ескеру керек. Мысалы: Күл тегін Азман ақығ бініп... Күл тегін өгсіз ақын бініп...(КТ). «Күл тегін Азман ақты мініп... Күл тегін меңсіз ақты мініп...» осы екі сөйлемде бір ғана ақ сөзі әр түрлі тұлғаланған: ақығ, ақын. Әрине, мұндай фактілер екі түрлі вариантты қолдануда белгілі бір жүйе қатаң сақталғандығын дәлелдемейді.

Табыс септік жалғауының пайда болуын бірсыпыра зерттеушілер ілік септік тұлғасымен байланыстырады. А.Н.Кононов табыстың көне түркі тіліндегі тұлғасы –ғ (ығ,-іг) ілік септік жалғауы құрамындағы мұрын жолды –ң дыбысының (ың) өзгеруінен шыққан деп шамалайды. Бұл ретте Орхон-Енисей жазбаларындағы ІІ жақтық жалғау –г,-ғ-мен қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде кездесетін сондай жалғау –ы, -ң және осман түріктері тіліндегі –(ы) –н-нің сәйкестігі дәлелге алынады (йаздығ, йаздын, йаздың) [1.96].

Табыс септігінің қазіргі кезде де, басқа түркі халықтарында да бірнеше варианттарымен жасалады. Мысалы, гагауз тілінде табыс септігі –ы, -и, -у, -ұ қосымшаларының қосылуы арқылы жасалады. Ал, чуваш тілінде табыс септігі түбірге –па, -пе, -пала, -пеле қосымшаларын қосу арқылы жасалады. Мысалы, пасарпа. Тува тілінде табыс септігінің қосымшасы –ны, -ни, -ды, -ди, -ты, -ти болып кездессе, ал түрік тілінде –э, -і, -и, -ь табыс септігінің қосымшасы болып табылады [1.216-240].

Барыс септігі. Қазіргі қазақ тілінде барыс септік тұлғасы –қа,-ға, (-ке,-ге) екені белгілі. Егер сөз тәуелдік жалғаулы болса, онда алдыңғы ғ,к, (г,қ) дыбыстары түсіп қалады да, тек –а, -е түрінде ғана жалғанады. Соңғы тұлға әзірбайжан, осман түріктері, түркімен және чуваш тілдерінде барлық сөздерге де жалғанады.

Алайда көне түркі жазбаларында барыс септік жалғауы бірнеше түрлі болып келеді. Олар мынадай: ғару, (-геру, -қару, -керу), -ру(ру), -қа(-ке, -га, -ге), -йа (йе), -а (е). Бұлардың қайсысы да түркі тілдері тарихында әр кезеңде қолданыс тапқан. Орхон жазбаларында істің бағытын, мекенін білдіруге барыс септіктің –ғару, -геру, (кейде –нару) тұлғасы қолданылған. Мысалы, Могилян ескерткішінде мынайдай сөйлем бар: Қалың ебрү келүртім. С.Е.Малов бұл сөйлемді былай аударады: Многочисленную (военную добычу) я доставил домой. Олай болса, ебрү сөзінің құрамындағы –рү –барыс септік тұлғасы деп танылуы қажет. [2.157].

Барыс септіктің қосымшаларының тарихи құрамы туралы, А.Н.Кононов көне түркілік барыс жалғауы –ғар, -ғару мен есіпмшенің келер шағын жасайтын –ар, -ер бір ғана аффикстің екі түрлі көрінісі деп қарайды.

-ған қосымшасының тарихи құрамын анықтауда мына фактілер ескерілуі керек: көне түркі тілінде, қазіргі кейбір түркі тілінде де (құмық тілінде) барыс септіктің –ғар форманты бар. Н.К.Дмитриев шағатай әдеби тіліне тән деп қарайтын –ғар о баста дербес сөзден қалыптасқан деп есептейді. Соңғы пікірді ескерсек, қазақ тіліндегі –ған көне түркілік –ғар қосымшасына ешбір қатысты болмауы әбден мүмкін. Сондай-ақ Ф.Г.Исхаковтың: «Возможно, по-нашему, три варианта объяснений: 1) –ған<ғар, 2) оған «ему» -онға: н и ғ путем метатезы поменялись местами: 3) оған «ему» - оға-оғар» деп түсіндіруі де фактілермен дәлелденбейді. Өйткені р >н ауысуын түркі тілдері тарихы білмейді [2.158].

Қазіргі түркі тілдерін салыстырып қарайтын болсақ, барыс септік жалғауларының бір-бірінен айырмашылық пен ұқсастықтардың барын көруге болады. Соның ішінде чуваш тілінде барыс септігі зат есімдерге –а, -е, -на, -не қосымшаларын қосу арқылы жалғанса, ал түрік тілінде бұл септік жалғауына –а,-е, -уа, -уе болып келеді. Ал әзірбайжан тілінде барыс септігінің морфологиялық көрсеткіші –а, -ә,-ja, -jә қолданылса, түрікмен тілінде де барыс септігінің қосымшасы –а, -е, формасы қолданылады [1.235].

Көмектес септігі. Кейбір түркі тілдерінде, септік формасы сан жағынан сәйкес келгенімен іштей ерекшеленіп жатады. Атау, ілік, барыс, табыс, жатыс септіктері барлық түркі тілдерінде кездеседі. Көмектес септігі қазақ тілінде ғана кездессе, (-мен), құралдық септік (орудительный) хакас тілінде (-нақ), чуваш, татар тілінде (қосымшасы -была, -биле), шор тілінде (қосымшасы –ба), т.б. Көмектес, құралдық септіктердің білдіретін мағыналарында құралдық, бірлестік мағына болғанымен олардың қалыптасу жолы бірдей емес. Э.Р.Тенишев сары ұйғыр тілінде салыстырмалы (сравнительный) септіктің бар екендігін көрсетеді: күндег (күндей), таудағ (таудай), т.б. Бірақ дәл осындай қосымшаны өзбек тілшілері септік жалғауы демей, сын есімнің сөз тудырушы жұрнағы деп қарайды[1.91].

Орхон-Енисей жазуындағы септік жалғауларын қазіргі түркі тіліндегі септіктермен салыстырып қарасақ, араларында айырмашылық байқалады: -ғару//-геру, -ару//-еру қосымшасы қазір септік жалғауы ретінде қолданылмайды. Қазақ тілінде ішкері, тысқары, жоғары, ілгері сияқты сөздердің құрамында сақталып, жеке қосымша ретінде танылмайды. Хакас тіліндегі осы қосымшаның ықшамдалған түрі –ғар// -гер үстеулік мағына білдіреді [3.43].

Әдебиеттер тізімі:

1. Қайдаров Ә.,Оразов М. Түркітануға кіріспе. Оқу құралы. 3-ші басылымы. – Алматы: Арыс, 2004. – 360 бет.

2.М.Томанов. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 300бет.

3. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого языка. М.-Л.,1956.