Мажитаева Шара, Рахимберлина Сагила, Аскар Наурызбай

Е.А.Букетов ат. ҚарМУ, Қарағанды

ҰЛТТЫК ОЮ-ӨРНЕКТІН ТIЛСIЗ КАТЫНАСТАҒЫ ОРНЫ

Тілсіз қарым-қатынаста қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің өзіндік орны бар.  Қазақ халқының ою-өрнектерінің түрі сан алуан, әрқайсысының өзіндік атаулары бар. Бүгінде ою-өрнектің 200-ге таяу түрлері анықталған. Мүйіз бейнелі оюларды қазақтың ұлттық ою-өрнек өнеріне жатқызуға болады. Өйткені барлық ою-өрнектер осы оюдың негізінде жасалып, тек атаулары өзгеріп отырған. Мысалы, қошқар мүйіз, архар мүйіз, бұғы мүйіз, қырық мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз, сынық мүйіз, өркеш мүйіз, төртқұлақ, түйетабан, сыңар өкше, қос алқа, құс қанаты, қаз табан т.б. Осы элементтерден ою-өрнек композициясы жасалады. Кез келген ғалымдардың зерттеулерінде «қазақтар ою-өрнек әлемінде тұрады» деп атап өтпеу мүмкін емес болған.

Көшпелі қазақ мал кисе киімі, ішсе тағамы, мінсе көлігі болған. Олар мал жүнінен, қыл-қыбырынан иіріп киіз үй жасауларын, киімдерін тоқыған, ал сүйегінен, мүйізінен немесе терісін илеп күнделікті тұрмысқа қажетті заттарын дайындаған. Тіпті малмен байланысты ұғым-түсініктерін ою-өрнектер арқылы бейнелеп отырған [1,26].

Өрнектің әрқайсысына жеке-жеке атау беру мүмкін емес, әр шебер өзі жасаған ою-өрнегіне өзі ат берген. Қазақ ою-өрнектеріне қатысты лексиканы С.Төленбаев, М.Өмірбекова, Ж.Әбдісадырқызы сынды өнер зерттеушілері өз еңбектерінде жүйелеп, бірнеше топтарға жіктейді. Олар: 1. Көк әлеміне байланысты немесе космогониялық өрнектер: ай, айшық, жұлдыз, күн, шұғыла, кемпірқосақ, құс жолы, дөңгелек, бітпес, төрт құлақ оюлары; 2. Малға, малдың ізіне, денесіне байланысты және зооморфтық өрнектер, яғни жан-жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнелеріне байланысты өрнектер: айыртұяқ, атерін, атбас, қошқармүйіз және оның түрлі нұсқалары, тайтұяқ, түйетабан, ботамойын, бұзаутіс оюлары; 3. Аңға, аңның денесіне, ізіне байланысты өрнектер: арқармүйіз, бөрікөз, итемшек, иттіс, балықкөз, қоянқұлақ, түлкібас, киікмүйіз оюлары; 4. Құрт-құмырсқаға байланысты өрнектер: алақұрт, жұлдыз құрт, көбелек, құмырсқаіз, тасбақа, өрмекші, жыланбауыр, сүлік оюлары; 5. Құстарға байланысты өрнектер: қазмойын, құстабан, құсқанат, құсмұрын, қарлығаш, шөжебас, қырғауыл, құсбүйрек оюлары; 6. Жер-су, өсімдікке байланысты өрнектер: жапырақша, гүл, жауқызын, бәйтерек, су, ирек су, қоза, бәйшешек оюлары; 7. Әртүрлі заттарға, қару-жараққа байланысты өрнектер: айбалта, балта, айыр балдақ, қармақ оюлары; 8. Геометриялық фигураларға байланысты өрнектер: қосдөңгелек, төртқұлақ, сүйір, шеңбер, сызба, шаршы, шаршы мен тұмарша оюлары.

Әрбір ою-өрнектің символдық сипаты, астарлы ой, берер мағыналары бар. Мәселен, текеметтің ортасына «қошқармүйіз», шет-шетіне «тұмар», «шаршы» немесе «су» оюлары салынған. Бұл туған жер төсіне отар-отар қой толсын деген халықтың арман-тілегі.

«Жұлдыз» өрнегі туралы қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «жұлдыз» сөзіне астрономиялық жағынан «түнде жарқырап көкте нүктедей болып көтінетін аспан бейнесі», «бір нәрсенің ең озығы, майталманы, шамшырағы» деген анықтама берілген. Сондай-ақ «бес бұрыш етіп жасалған мемлекеттік айырым белгісі» мен «әскери дәрежеге байланысты погонға тағылатын жұлдыз бейнелі белгі» деген түсініктер беріледі [2, 213]. Бұл өрнек – адам өмірінің ұзақтығы аспан әліміндегі жұлдыздармен байланысты, ал жұлдыздың сөнгені адам өлімінен хабар береді деген сенімді беру үшін қолданылған. Жұлдыздың бейнесі композицияланған ою-өрнектердің ортасында кездеседі. Ф.Оразбаева түркі тілдес халықтардың ескілік бұйымдарында алты, сегіз кейде он екі ұшы бар жұлдыз суреті жиі кездесетінін жазады [3,29]. Философиялық ғылым негізінде алар болсақ, үш ұшты жұлдыздардың үш әлемді бейнелейтін символикалық мәнін байқауға болады, яғни мұндағы үш әлем өмірге келгенге дейінгі, өмірге келген және өмірден кеткен кезеңдердегі кеңістікпен байланыстырылады. Күні бүгінге дейін «жұлдыз» өрнегі өз маңызын жойған жоқ. Олар зират басында, гербтерде, медальдарда, әскери белгілерде жиі кездеседі.

«Кемпірқосақ» – ою-өрнегі бірнеше түстен жолақтар жасап, алма-кезек орналасады. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бұл сөзге «жаңбырдан кейін күн сәулесінен пайда болатын доға тәрізді түрлі-түсті, жарық жол» деген түсінік беріледі [4,602]. Ертедегі қазақтар кемпірқосаққа мифологиялық, этнографиялық мән берсе де, оның 7 түрлі түсінен табиғаттың осыған ұқсас 7 түрлі құбылысын көре білген. Олар: батқан күннің қызыл арайы, атқан таңның қызғылт сары шапағы, сағымды даланың сары түсі, жасыл орман, көк күмбезі, тұңғиық терең теңіздің күлгін, күлгін көк болып құбылған айдыны. Бұл - халықтың кемпірқосақ жолағының әр түсіне, оның берер мәніне баса назар аударғанының айғағы. Бұндай өрнектер көбіне алаша, қоржын, басқұр тоқуда пайдаланылады.

«Шаршы» өрнегі – дүниедегі жамандық пен жақсылықтың алма кезек жеңісі, күн мен түннің, жаз бен қыстың алмасуы секілді табиғат құбылысынан хабар беретін идеограммалық таңба. «Шаршы – қабырғалары тең тік төрт бұрышты геометриялық дене, квадрат» [4,159]. Шаршыланып шахмат тақтасы секілді ақ пен қара алмасып келуі арқылы жасалған бұл ою европалықтардың мәдениетінде де кездеседі. Ал символикалық мәні ұрпақ жалғастығын, махаббат, азаттық, сенімді тұспалдайтын ою-өрнек түрлері құс атауларымен байланысты болып келеді.

«Құстұмсық» өрнегі – құстың тұмсығын тұспалдаудан туған. «Құстұмсық» жүзік немесе «топсалы» жүзікте салынған сыңар дөңгелек, күн, қос дөңгелек идеограммаларының таңбалық табиғаты әділеттікті, мейірімділікті меңзейді, әрі сәлемдеме ретінде туыстар арасында дәнекер қызметін атқарады. Сондықтан да қос дөңгелекті «құдағи жүзікті» қыз шешесі өзінің жақсы көретін, яғни келінін өз қызындай тәрбиелейтін құдағиының қолына салуды әдетке айналдырған. Халқымызда қызының босанғанын естірту үшін орамалға «құстұмсық» немесе «құстаңдай» оюын салып жібереді екен.

«Аққу» – иілген ұзын мойынды, ақ қауырсынды, үйректер тобына жататын үлкен құс. Әдемі ұзын мойынды адамды аққу мойынды екен десе, аспанның солтүстік жарты шарындағы құс жолының тұсынан байқалатын шоқ жұлдызды «аққу» шоқ жұлдызы деп атаған [5,142]. Осыған байланысты «Аққу» оюы – ежелден аққу құсын киелі санайтын халқымыздың қолөнерінде пәктік, махаббаттың киесі ұғымын білдіреді.

«Үкі оюы»– жас баланың қорғаушысы ретінде бесік, бала киімдерінде салынған. «Үкі – түнде ғана ұшатын имек тұмсық жыртқыш құс және бас киімге қадайтын оның үлпілдек әдемі жүні» [4,540]. Сондай-ақ көздің сұғынан қорғайды деп төрге, бесікке үкі қадау ырымы қазақ халқының өмірінде орын алған.

«Бөрікөз», «бөріқұлақ» ою-өрнегі бөрінің көзін, құлағын, сондай-ақ «бөріқұлақ» деп аталатын жапырақты тұспалдайды. «Бөрі – қасқыр, серекқұлақ, яғни аң. Ал аспан әлемінде аспанның оңтүстік бөлігіндегі шағын шоқжұлдыз осылай аталады. «Жылнамалардың бірінде бөрі атағын кейде қаған бекітіп отырады-мыс» деген сөйлемнен «бөрі» атауының ежелгі түрік қағандарының дербес жасағына берілгенін байқаймыз» [4, 425].

Көк бөріге табынған елімізде ертеректе алыс сапарға аттанып бара жатқан ұлдарына «бөрінің киесі желеп-жебесін, тұмар пәлекеттен, көздің сұғынан, сөздің уынан сақтасын» деген ниетпен «бөрікөз», «бөріқұлақ», «тұмарша» оюлары салынған кестені ұсынатын болған. «Тұмар – жас бала не жаңа туған төлді көз тиюден, ауру-сырқаудан сақтайды деген ұғыммен ішіне құран сөзі жазылған, үш бұрышты мата не былғарымен тысталған дұғалық қағаз. Балаларға есектас пен тұмар қадау тіл, көз тиюден сақтайды деп есептелген. Ал тұмарша – кішкене тұмар» [4, 273]. Осыған орай «Тұмарша» өрнегі – Орта Азияның барлық бөлігінде қорғаушы, жол ашушы қасиетті дүние ретінде қолданылатын идеограмма. Үш гүл, үш бұрыш тәрізді тұмарлар тіл-көзден сақтау үшін адамдарға ғана емес, үй жануарларына да бойтұмар ретінде тағылады. Қазақтарда тұмаршаның төбе ұшы жоғары қарап салынса – әйел адамның белгісін, төмен қарап салынса – еркек адамның белгісін білдірген. Бұл екеуі қосылып салынса – басталып келе жатқан жаңа өмір деп ұғу керек болған. Ал «тұмар» деп айдар тағылуы үшбұрышты болып келетін тұмардың культтік қасиеті мен сақтаушы, қорғаушы деген діни-магиялық идеясымен байланысты [6,72-73].

«Жылан», «жыланбас» – балалардың тақиясына «көз тимесін» деп тағатын жыланның бас сүйегіне ұқсас ою-өрнек. Бұл өрнек жылан, түйме қорғаушы, тіл-көзді қағушы деген халықтың табыну, сену нанымына байланысты жылан бейнесін тұспалдаудан туған. «Жылан – бауырымен жорғалаушылар тобына жататын омыртқалы жәндік болса, басында жүгері тәрізді дәні бар, мысық құйрық тектес шөпті жыланбас деп атайды» [4, 279].

«Мүйіз» ою-өрнегі қазақ оюының ең негізгі және ең көне мәнері. Ою- өрнектің бұл элементі мүйізді мегзеуден шыққан. Түсіндірме сөздікте «мүйіз» сөзі сиыр, ешкі малдарының және жабайы жануарлардың бас сүйегіндегі қатты өсінді» деп түсіндіріледі [4, 263]. «Мүйіз» ою-өрнегі кейде ұсақ, кейде ірі болып келеді, ал ұсақ түрлері ағаш, сүйек, мүйіз сияқты нәзік қолөнер саласында пайдаланылады. Мүйіз элементтері «аймүйіз», «қосмүйіз», «сыңармүйіз», «сынықмүйіз», «маралмүйіз», «қошқармүйіз», «өркешмүйіз» т.б. түрлерге бөлінеді. Айырмашылықтары «қосмүйіз» оюы қойдың, ешкінің, сиырдың екі мүйізін ғана бейнелейді және кейде «ырғақ», кейде «имек» деп те атала береді. Халқымыздың қолөнерінде ең жиі қолданылатыны, барлық оюлардың атасы аталған өрнек – «Қошқар мүйіз» оюы. Бұл - молшылықтың, тоқшылықтың, берекенің символы.

Сонымен қазақтың ою-өрнектерінің символдық сипаты, астарлы ой, берер мағыналары әртүрлі. Қазақ халқының ою-өрнек өнері күні бүгінге дейін жан-жақты, толығымен зерттеле қойған жоқ. Бұл өнер саласының белгілі бір дәрежеде жүйеленуіне бірқатар ғалымдар мен өнертанушылар, тарихшылар мен этнографтар атсалысқаны белгілі. Осындай игілікті ізденістің нәтижесінде ою-өрнекте өнертану ғылымында өсімдік тектес өрнек (жапырақ, үш жапырақ, шиыршық, гүл, ағаш және т.б.), зооморфтық өрнек (жан-жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнелері, қошқар мүйіз және оның түрлі нұсқалары: қос мүйіз, қыңыр мүйіз, сынық мүйіз, сондай-ақ табан, өркеш, қаз мойын және т.б.), геометриялық өрнек (сүйір, шаршы, шаршы мен тұмарша, жұлдыз, көпбұрыш, балдақ, қармақ және т.б.), космогониялық өрнек (дөңгелек, төрт құлақ, шұғыла, шимай, бітпес және т.б.) деген топтарға бөлу қалыптасты [1]. Айналадағы заттардың үнемі дамып отыратыны заңды құбылыс болғандықтан, халықтың өнері де әр заманның, әр кезеңнің бағыт-бағдарына, сұраныс-қажеттілігіне  қарай дамып, жетіліп, өркендеп отырады.

Зерттеуші-этнографтар ою-өрнектің түрлеріне ғылыми тұрғыдан анықтама бергенімен ою-өрнектің басқа да түрлерін анықтап, әлі де жан-жақты зерттеу - келешектің ісі

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Талдыбаева С.М. Оюмен ой айтқан елміз// Вестник культуры, 2009. № 2.

2. Акимашева Ж.Ә. Ою-өрнек атауларының уәждемесі және таңбаның табиғаты. Докт. дисс. Автореф. – Алматы, 2004. – 50 б.

3. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы, 2005.

4. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1974. 5-том.

5. Қайдаров Ә., Ахтамбердиева 3., Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. –Алматы: Ана тілі, 1992. 169 б.

6.Аманжолов А. Көне ру таңбаларының мәні //Қазақ тілі мен әдебиеті. –1998, №5-6. – Б. 70-75.

.