Педагогические науки/ 3.Методические основы воспитательного процесса Түсіпбекова Ж.Р., Асетова Ж.Б.

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

ХАЛЫҚТЫҚ ДӘСТҮРЛЕРДІҢ ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ КӨРІНІСІ

Бүгінгі таңда егемен еліміздің болашағы үшін азат ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие мен білім беруді жетілдіру, педагогика ғылымында ұлттық рухты қалыптастыру көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңында: «...азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республикасының басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру» - деп көрсетілген. Сондықтан да аталған міндет білім беру жүйесінде халықтық дәстүрлердің озық түрлерін қолдануды меңзейді.

Халықтық дәстүр - қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірибесі, танымдық мұрасы, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ауыз әдебиеті, ұлттық ойындары, яғни ерекше тәрбиелік мәні бар баға жетпес асыл қазынасы. Халықтық дәстүрлер сол халықтың адам тәрбиесі, адамгершілік дүниеге, өмірге көзқарасы мен рухани күйінен туындайды. Сол себепті де ол халықтың жан дүниесінің айнасы, ұрпақтарының қадір тұтар мұрасы болып табылады. Халық дәстүрлері жас ұрпақты өз халқының тарихын, мәдениетін, рухани, табиғи байлығын, жерін, елін сүюге, айналасын қоршаған дүниеге адамгершілікпен қарауға, құбылыс-болмысты парасатпен тануға, әділет шапағатқа баулиды. Қазақ халқының тәлім-тәрбиелік мәні зор ой толғаныстарын бесік жыры мен батырлық эпостардан, аңыздардар мен ертегілерден, шешендік сөздер мен айтыс, термелерден, мақал-мәтелдерден көруімізге болады. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні адамгершілік, имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене және отбасы мәселесі. Сол себепті, жастардың бойына ата-бабаларымыздан жеткен халықтық дәстүрлерді дәріптеуде қазіргі қазақ поэзиясының орны ерекше.

Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский поэзияға мынадай анықтама береді: «Поэзия – сәбидің күнәсіз ажары, жарқын жанары, күміс күлкісі, жанды қуанышы. Поэзия – көрікті қыздың жүзіндей ұялшақ, албырт қызғылт, теңіздей, көгілдір аспандай тұңғиық көзінің ынтықтық сәулесі... Поэзия – ұйығандай, құйылғандай орныққан, өз еркін әбден билеген, өмір үшін жетіккен, тәжірибемен шыныққан, рухани күші теңескен көңіл көзі көреген, ойға батыл, майданға батыр ер қуаты. Бүкіл әлем, гүл. Бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір – поэзия дүниесі, осы құбылыстардағы құпия қуат, оларға тіршілік, ойнақы өмір беретін сырлар – поэзияның тетігі мен жаны. Поэзия - әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні» [1, 126 б].

Халық пен қоғам, дәуір мен әдебиет әрқашан бір-бірімен тығыз байланыста болады. Жас ұрпақты ұлттық болмыста, ұлттық рухта тәрбиелеуде қазақтың салт-дәстүрі поэзиядан да көрініс тапты. Мұқағали Мақатаевтың ғибратқа толы «Бесік басында» деген өлеңінде халқымыздың атадан әкеге, әкеден балаға мұра болып келе жатқан қасиетті бұйымдарының бірі бесіктін қасиеті туралы ой қозғайды.

Ояту былай тұрсын рұқсат жоқ,

Ұйықтап жатқан ұлымды тербетуге, - дей келе бесік тәрбиесі бүкіл ұлттық тәрбиенің негізгі арқауы екендігін айтады.

Сондай-ақ, «Тоқта, ботам, атаң келеді артыңда» өлеңінен үлкендерді сыйлау, құрметтеу, ізет көрсету ұрпақтан-ұрпаққа сабақтасын келе жатқан дәстүрдің бір түрі екендігін айтады.

Әй, болашақ! Қарт келеді зиялы,

Кейімесін ата қыран ұялы.

Сен сыйласаң, сәби шақтың бір сәтін

Атаң саған ұзақ ғұмыр қияды.

Тоқта, ботам! Атаң келеді артыңда.

Дария шалқар даналығын ал, тыңда!

Міне, осындай, қарттарды сыйлау, құрметтеу туралы ойларды кейінгі қазақ поэзиясына жаңа леп алып келген Ұлықбек Есдаулетовтің шығармаларынан де көруге болады. Ақынның «Қарт пен қыран», «Шал мен жаз», «Шал. Шабындық», «Ата-ана» сияқты өлеңдерінде қазақтың үлкенді құрметтеу салтымыз туралы жырланады. Бұл өлеңдерде қарттар қасиетті ұғым ретінде сөз етіледі.

Ұлықбек Есдаулетовтің басқа да өлеңдерінде қазақтың тұрмыс-салтының барлық жағы көрініс тапқан.

Түтеп жатқан қазандық,

жер ошағы,

Болған бір кез бұл үйдің қара шалы.

Түскиізді,

діңгекті,

алашалы

Мұндай үйге кемпір-шал жарасады, - дейді ақын өзінің «Қара шал мен Байшұбар» өлеңінде. Бұнда ошағы, түскиіз бен алашасы бар қазақтың үйін суреттеп, кейін бұл үйдің кемпір-шалының дүниеден өткенін, олар барда бәрі басқаша болатынын, артында ұлттық дәстүрді жалғастыратын ешкім қалмағандығын ұлттық сезіммен жырлайды.

Төрде ілулі тұмақты киеді кім?..

Зер шақшаға кім екен ие бүгін?

Кебежеде қаңсыған қыл қобыздың

Сынғанына қай уақыт тиегінің?.. [2, 176 б] – деп, үйдегі ілулі тұрған тұмақ, қамшы, иесіз зер шақша, кебежедегі қаңсыған қыл қобыз, күңсіп жатқан қара саба – барлығы дәстүріміздің ұмыт болғанын айтады.

Бұл қазаққа қанат болған жүйрік ат,

Бұл қазаққа шырқау ән мен күй мұрат,

Қара нармен көшіп жүріп ақыры

Арманына жетіп бүгін сүйді бақ! –

дейді енді бір талантты ақынымыз Тынышбай Рахимов «Қазақ мінезі» атты өлеңінде. Осы өлеңде қазаққа тән «белгілердің» яғни ұлттық-тұрмыстық реалиялардың күллісі бас-басына аталып өтіледі: жүйрік ат, қара нар, ән мен күй, домбыра, той («Бұл қазақтың тойсыз күйі болмаған»), жайлау, көш, сәйгүлік, бәйге көкпар («Ат баптаған бәйге бар деп, көкпар деп»), қамшы... Былай қарағанда, осы өлеңде «қазақтық» сыңғыр қағып тұрған сияқты... [3, 138 б].

Қазіргі қазақ поэзиясының жаңа толқыны Қалқаман Сарин шығармаларынан да халықтық дәстүр, халықтық тәрбие көріністері ұшырасады. Мәселен, «Заң - дәстүр» өлеңінде:

Ата заңымның анасы болған дәстүрім,

Ата салтында – ғажайып ғұрып, жақсы ырым.

Ата-бабамның ақ отау, алтын бесігі –

Атамекенім! Алладан соңғы басты ұғым! [4, 13 б] , -

деп ата-бабамыздан қалған салт-дәстүр, әдет-ғұрпымызды дәріптеп, қазақтың ата заңы – дәстүрді бұзғандардың бәрін қылмыскерге теңейді.

Сондай-ақ ақынның «Күй» деген өлеңінде сан ғасырлық тарихы бар қазақтың күй өнері жайлы жырлап, әр күйдің бір-бірімен жақындығын көрсеткен.

Қазақтың күйлері көп «Көңілашар»,

«Сарыжайлау» «Сарыарқаға» кеп ұласар.

Күй қылып күллі әлемді құшаққа алған,

Қазақтың болмаған ғой тегі нашар! [4, 119 б]

Жоғарыда айтқанымыздай, халқымыз ұзақ тарихқа, бай мәдениетке, айшықты көркем тілге ие дәстүршіл халық. Қазақ ұлты өзге жұрттан «Аққу» сынды жан баласын тебірентетін сыршыл күйлерімен; «Ағажан» сынды әсерлі әндерімен; «Қобыланды» сынды көлемді жырларымен; «Қаражорға» сынды халықтық билерімен; тым ерекше қонақжай халықтық қасиетімен, салт-дәстүрімен, т.б өзге жұртта жоқ өзгеше қасиетімен ерекшеленеді. Осындай ұлттық ерекшеліктерімізді жырлайтын, дәріптейтін өлеңдеріміз қаншама. «Всякая поэзия только тогда истинна, когда она народна, то есть когда она отражает в себе личность своего народа», - деп Белинский айтқандай, қазақтың халықтық дәстүрін көрсететін поэзиямыздың ғұмыры ұзақ болсын. Елбасымыз өз жолдауында: «Біз – талантты халықтың өнерлі ұрпағымыз. Ата-дәстүрін, ана тәрбиесін көріп өскен, содан нәр алып жетілген ұрпақтың өнерді қадірлемеуі мүмкін емес. Халық өнері – қазына, Біз сол өнерді жалғастырушымыз» - дейді. Ендеше, елбасымыз айтқандай, мәдениетіміздің қайнар бұлағы дәстүрлерімізді біліп, жас ұрпаққа насихаттап жеткізу әр азаматтың ізгілікті борышы.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалары. 2-кітап/В.Г.Белинский.-Алматы,1950.-324 б.

2. Есдәулет Ұ. Таңдамалы шығармалар. 1-том. – Алматы: Жазушы, 2006. – 391 б

3. Шапаев Т. Ой түбінде жатқан сөз: Әдеби-сын мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1989. – 192 б

4. Сарин Қ. Арманымның бейнесі. – «Нұра Астана» баспасы, 2011. – 175 б