Право /1.История государства и права.
Оқытушы,
құқық магистрі Омар Б.М
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университет. Қазақстан
Әкімдерді
сайлау – Қазақстандық демократияның алғашқы
сатыларының бірі
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан - 2050 стратегиясы -
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты
Қазақстан халқына арнаған Жолдауы мемлекеттік
басқару саласына айрықша міндеттер жүктеді. Сонымен
қатар, бұл Жолдауды жүзеге асырудың бір міндеті болып
табылатын мемлекеттік қызметті түбегейлі реформалау ісі
соңғы уақыттары жиі қозғалып, енді нақты
іс жүзінде орындаудың сәті келіп тұрған
сияқты.
Президент
Нұрсұлтан Назарбаев өзінің таяуда Астанада барлық
деңгейдегі әкімдермен өткізген кездесуінде - «Жергілікті
өкілетті органдардың рөлін одан әрі арттыру үшін
біз мәслихат арқылы (төмен деңгейдегі) ауыл
әкімдерінің сайлауын енгіземіз», –деген болатын. Яғни,
жергілікті әкімдерді сайлау 2013 жылдың соңына дейін
енгізіледі. Бұл өзгеріс Елбасы бекіткен жергілікті
өзін-өзі басқаруды дамыту туралы тұжырымдамада
қарастырылғанын айта кету керек. Ол бойынша жергілікті
өзін-өзі басқаруды әрі қарай дамытудың
бірнеше кезеңі, яғни, 2013-2014 жылдары аудандық
тұрғыдағы қалаларда, ауылдық округтерде,
ауылдық округ құрамына кірмейтін ауылдарда аудандық
(қалалық) мәслихаттардың сайлауы арқылы
әкімдерді сайлау жүйесін енгізу жоспарланып отыр. Мұндағы сайлау тәртібі былай: аудандық
мәслихатқа аудан әкімі кемінде екі үміткерді
ұсынған соң, халық атынан өкілдік ететін
депутаттар дауыс беру арқылы білімі мен біліктілігі, іскерлік
қабілеті мен бағдарламасына қарап сайлайды. Егер
сайланған әкім өзіне жүктелген міндеттерді орындамаса
немесе округтегі тұрғындар оның мәселе шешуге
қабілетсіз екендігін айтып шағымданса, аудан әкімі
Мемлекеттік қызмет туралы заңға сәйкес оны
өкілеттілігінен айыру жөнінде шаралар қабылдай алады [2, 1].
Осындай жобаны дайындау кезінде
еліміздің бірқатар ғалымдары мен саясаткерлері шетелдік мемлекеттердің
тәжірибесін қарастырып, мамандармен де кеңесті. Мысалы, АҚШ,
Ресей Федерациясы және т.б. мемлекеттерді айтсақ болады. Ресей
Федерациясында губернаторлар
сайлауы Амур, Белгород, Брянск, Новгород, Рязан облыстарында өтуде.
Сондай-ақ бұл саяси додада бірқатар аймақтардың
заңшығарушы жиналыс депутаттығына және қалалар
мен әкімшілік басшылығына үміткерлер де сайлауға
түсті [3, 1].
Тіпті АҚШ-да әкімдерді сайлау
былай тұрсын, учаскелік полицейлердің өзін жергілікті жердің
халқы сайлайды. Осы тұста бір сәт тарихқа көз
жүгіртсек, Қазақ халқы ханды халық болып сайлаған,
ал егер көңілінен шықпаса тағынан алып тастаған
[4, 1].
Осыдан 7-8
жыл бұрын «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы»
заң кеңінен талқыланып, қабылданбай қалған
болатын. Сол кезде жергілікті жерлерде әкімдерді сайлау мәселесі
аталған заңның қабылданбай қалуына негізгі себеп
болды. «Біздіңше, әкімдерді
халық сайлауы қажет. Сонда ғана әкімдер
халыққа бет бұрып, оның мүддесі үшін
қызмет ететін болады. Ол үшін алдымен еліміздің Парламенті
«Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңды әлі де
жетілдіріп, оны қабылдау үшін барлық жағдай жасау керек
деп ойлаймын [5, 1].
Сайлауға түсетін әкімдікке үміткерлерге талапты күшейту шарт. Ең бастысы мемлекеттік
тілді білуді міндеттеу мәселесі төтесінен қойылу керек. Бұл бір жаттанды ұранды қайталау емес.
Президент қазақ тілінің аясына шоғырланатын бір ұлт боламыз дегенді
тегін айтпаса керек. Оны осы бастан жүзеге асырмасақ 2025 жылға дейін қойылған мақсат орындалмайтыны
белгілі. Жалпы алғанда
Президенттің бұл идеясын қолдап, жалпыұлттық деңгейде насихаттауымыз қажет. Сонымен бірге, Қазақстан
Республикасы көп ұлтты мемлекет. Сондықтан, әкімдер
мемлекеттік тілмен бірге, орыс және ағылшын тілін де білгені абзал.
Өйткені бірқатар аудандарда шетелдік инвесторлар жұмыс істейді,
олармен қашанғы аудармашы арқылы сөйлеседі? Өңірге инвесторлар тарту үшін тіл
білгеннің зияны жоқ. Сонымен қатар, әкімге әртүрлі ұлт өкілдері мен тұрғындар келеді, оның өзі елдің ортасына барып сөйлесуі керек, сол үшін бастапқыда ауызекі тілді болса да меңгеруі қажет. Қазіргі заманда ағылшын тілін білсең, компьютер тілін меңгересің, ағылшын тілі арқылы озық технологияларға, жаңа білімге қол жеткізе аласың [6, 1]
Қазақстан Конституцияға сай азаматтардың білімге,
денсаулық сақтауға, еңбекке, әлеуметтік
қорғауға және т.б. құқықтары
мен мүдделерін іске асыруға кепілдік ететін әлеуметтік
мемлекет болып табылады. Әлемнің жетекші елдерінің тәжірибесі, сондай-ақ соңғы кездегі отандық практика көрсеткендей, мемлекеттің осындай конституциялық міндеті мемлекеттік қызметтер жүйесі арқылы неғұрлым тиімді жүзеге асады. Сондықтан Елбасы тапсырмасымен «Мемлекеттік қызмет көрсету туралы» заң жобасы әзірленді. Мемлекеттік қызметтерді көрсету заң жүзінде бекітіледі. Яғни мемлекеттік қызметшілерге халыққа сапалы әрі дер кезінде қызмет көрсету міндеті жүктелді.
Алдағы өтетін аудан әкімдерінің сайлауын біз
ауқымды түрде қарастырып, Қазақстан
Республикасының саяси жаңаруының маңызды кезеңі
ретінде қабылдауымыз керек. Бұл жаңару
“демократияландырудың үшінші толқыны” деп аталып кеткен
бүкіләлемдік үдерістің бір бөлігі. Дамудың
коммунистік кезеңінен посткоммунистік кезеңге, қатаң
орталықтандырылған мемлекеттік биліктен
орталықсыздандыруға өтіп жатқан басқа да елдер
сияқты Қазақстан да осы өтпелі кезеңді
аяқтауға жақын. Мемлекеттік құрылыстың
негіздеріне қатысты күрделі де тиянақты реформалар
жүргізілуде. Енді бар күшіміз саяси жүйені жетілдіруге
арналып отыр. Сонымен
бірге бұл науқан Елбасы жоспарлаған жаңартудың
дер уақытында жүзеге асып жатқандығын да
көрсетеді. Естеріңізде болар, 2004 жылы Нұр Отан партиясының
кезектен тыс VІІ съезінде Нұрсұлтан Әбішұлы
қалалар мен аудандар әкімдерін сайлау 2006-2007 жылдары енгізілетінін
мәлімдеген болатын. Онда Елбасы “аудан әкімдерінің сайлауы
мемлекеттік билікті орталықсыздандыру үдерісінің, жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесі қалыптасуының
нәтижесі болуы қажет. Осы айтылғандардың
барлығын қолданыстағы Конституциямыздың аясында
өткізуге болады. Осы міндеттерді орындап алып, біз қоғам
дамуының келесі кезеңіне кірісуіміз қажет”, деген болатын.
Көріп отырғандарыңыздай, жоспарланған
істердің барлығы орындалуда. Қазір елімізде демократиялануға
бағытталған нақты саяси реформа жүзеге асуда. Демократиялық-құқықтық
мемлекетті бір сәтте енгізу мүмкін емес. Оған
қоғамның өзі саналы
түрде келуі керек. Елбасымыз Н.Назарбаев «Демократия – біздің жолымыздың басы емес, нысанасы», - деуі де бекер емес. Сондықтан да жергілікті атқарушы билікті дамытудың
бірінші кезеңі ретінде әкімдерді сайлаудың енгізілуі
дұрыс деп, ойлаймын. Сонымен қатар, сайлаудың бұл
түрі демократия дәстүрі қалыптасқан елдерге де
жат емес. Болашақта жергілікті мемлекеттік басқаруды
орнықтыру және өзін-өзі басқару жүйесін
дамытудың нәтижесінде, қажетті тәжірибе
жинақтағаннан кейін күн тәртібіне халықтың
өзі тікелей сайлауы мәселесінің қойылуы әбден
мүмкін [8, 1]
Әлемдік тәжірибе көрсетіп
отырғандай, демократиялық мемлекеттердің аса маңызды
белгілерінің бірі қарапайым халықтың жергілікті
басшыларды (әкімдерді) дауыс беру арқылы сайлау
құқығына ие болуында.
Әкімдерді сайлау ең алдымен жауапкершілікті күшейтеді.
Егер халық әкімдерді өзі сайлайтын болса, онда әкімге
өз ұсыныс, тілектерін еркін жеткізе алады. Әкім де
халыққа берген уәдесінен айнып кетпеуге тырысады.
Бұрын округ әкімдерін орындарынан аудан әкімдері алып
тастайтын болса, ендігі жерде оларды халық та қызметінен кетіруге
мүмкіндігі болады. Жалпы әкімдерді сайлау арқылы
тағайындау жүйесі көптеген елде қолданылатынын білеміз.
Бізге де мұндай жүйені енгізетін кез келді. Сосын қанша
жерден әкімді халық сайласа да, жергілікті әкімдіктер
орталықтан ажыратылып қалмайды. Сондықтан жергілікті жерлерде
реттілік пен тәртіп төмендеп кетеді деп қорқудың
қажеті жоқ. Тағы бір айта кетерлігі, кейбіреулер айтып
жүргендей әкім бидің, не болмаса бітімгердің
рөлін атқармайды. Ол өзінің міндетін ғана
орындайды [9, 1]
Болашақта ауыл әкімдерімен бірге аудан, облыс әкімдерін
де халық сайлауы мүмкін. Осындай жағдайда ғана
біз нағыз демократиялы ел бола аламыз. Осылай бірте-бірте сайлау
жүйесіне үйреніп кетеді. Халық әкімдерді сайлауға
дайын емес дегенге қосылмаймын. Бұл өз орнын жоғалтып
алудан қорқатын әкімдердің сөзі. Президентін
сайлаған халық әкімдерін де сайлай алады [10, 1]
Қазір халық пен әкімнің арасында ешқандай
байланыс жоқ. Әкім анда-санда халықтың алдына
шығып есеп бергені болмаса, нақты халықпен бірлесіп
жұмыс істеп жатқан жоқ. Ашықтық, әділдік
жоқ [11, 1]
Сонымен қорыта келгенде, әкімдерді халық сайлауы арқылы
тағайындаудан мына мәселелерге қол жеткіземіз, деп ойлаймын:
Біріншіден, ауыл, аудан әкімі бұрынғыдай облыс әкімінің емес, өзін сайлаған халқының алдында жауапты
екенін түсінеді. Тұрғындар өз құқықтарын қорғауды үйренеді. Екіншіден,
жоғары жаққа алақан жайып үйренген әкімдерге қосымша өкілеттілік берілетіндіктен
халықпен ақылдаса
отырып, өз мәселелерін өзі шешуге мүмкіндік
туады. Үшіншіден, елімізде енді ғана қалыптасып келе жатқан саясаттану ғылымының бойына қан жүгіреді. Төртіншіден, ауылдың әлеуметтік жағдайы оңалады. Себебі, Жолдауда
айтылғандай
жергілікті жерлердегі басқару органдары қаржылық және кадрлық ресурстармен нығайтылады. Үкімет, облыс, аудан әкімшіліктеріне алақан жаюдан құтылатын
ауылдық өңірлер
жоғарыға берілетін жалған көрсеткіштерден арылып, өзіне қажет әлеуметтік жағдайды жасауды бірінші
кезекте қолға алады. Халық мемлекеттік реформаларға тікелей атсалысып, билік
тармағының жауапкершілікпен жұмыс істеуін мұқият қадағалау құқына ие болады. Бесіншіден, жергілікті тұрғындардың саяси белсенділігі артып,
билік өкілдеріне
сенімі күшейеді. Халықтың атынан сайланған басшы
көптің мүддесінен шығу үшін халықпен бірлесе қызмет ететін болады. Бұл өз
кезегінде алыстап бара жатқан халық пен биліктің арасын жақындатып, мемлекетті
тұтас қоғам жұмылған оңтайлы даму жолына жылдам түсіреді. Алтыншыдан, бюрократия әлсіреп,
командалық жүйе жойылады. Тағайындалған ауыл әкімі өзінен жоғарғы жаққа жауап беріп, халықтан
жалтаруды әдетке айналдырған. Және командамен жүруді
«салтқа айналдырған» әкім-қаралар
олардан жауапкершілікті талап етпейтін де. Ал, халық жоғарыға тәуелсіз,
заң шеңберінде жергілікті жердің мәселесін шебер шеше алатын басшыға өз мұң-мұқтаждарын,
ұсыныс-пікірлерін
ашық айта алады. Бұл өз кезегінде аймақтағы өңірлер мәселесінің шынайы
шешім тауып, әкімдердің командалық ұйымға қызмет етуші емес, жұртқа жұмыс
жасаушы кадр ретіндегі статусын орнықтырады, деп ойлаймын.
Пайдаланылған
әдебиеттер тізімі:
4. ҚАЗАҚСТАН - Халық әкімдерді қашан сайлайды ..thenews.kz/2012/10/10/1229052.html
5. ҮЕҰ-ның өкілдері жергілікті әкімдерді халық сайлауы тиіс деп есептейді. 212.154.160.250/kaz/article/2394049.
tonykok.kz/658-aza-tln-blmeytn-km-yzmetke-taayyndalmaydy.html
№90-93 (25939) 12 НАУРЫЗ ЖҰМА, 2010 ЖЫЛ
www.halyksozi.kz/news/view/id/2120
www.halyksozi.kz/news/view/id/2120
www.halyksozi.kz/news/view/id/2120