Право /1.История государства и права.
З.ғ.к.,
аға оқытушы Әлайдар А.Ә., 2-курс магистранты Ибайдулла Т.Ш
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университет. Қазақстан
Құқықтық
мемлекет туралы теориялар және оны Қазақстан Республикасында қалыптастырудың
құқықтық негіздері
Құқықтық
мемлекеттің қалыптасуы өте созылмалы және күрделі
процесс. Қазақстанның қазіргі кезеңі
мемлекетіміздің жалпыға ортақ өркениетті даму жолына
қайта түсуімен сипатталады. Тұңғыш рет 1993
жылғы Конституция Қазақстан Республикасының ең
қымбат қазынасы — адам, оның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп жариялады.
Бұл ережені бүгінгі күні қолданыста жүрген 1995
жылғы Конституциясы да дәлелдеп отыр. Яғни, Қазақстан
Республикасының Конституциясының 1-бабы Қазақстанды
құқықтық мемлекет деп жариялайды.
Нақтырақ айтсақ, Қазақстан Республикасы
Конституциясы 1-бабында былай делінген: «Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтiк мемлекет
ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы -
адам және адамның өмiрi, құқықтары
мен бостандықтары» [1, 1-2].
Құқықты
мемлекет - бұл адам мен азаматтың
құқықтар мен бостандықтарының толық
түрде қамтамасыз етілуіне және құқық
бұзушылықтарды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті
құқықпен мейлінше байланыстыруға жағдай
жасаушы саяси билік ұйымы [2, 1-2].
Құқықтық мемлекет —
конституциялық басқару тәртібі, дамыған
құқықтық жүйе мен тиімді сот билігі бар
мемлекет нысаны. Құқықтық мемлекет –
өзінің негізгі институттары ретінде билік бөлінісін, сот
тәуелсіздігін, басқару заңдылығын, мемлекеттік билік
тарапынан азаматтардың құқы бүзылуына жол
бермеуді және оған қоғамдық мекеме тарапынан
тигізілген залалдың құнын өтеп алуды қарастыратын
мемлекет. Құқықтық мемлекет идеясының сан
ғасырлық тарихы бар. Ол сонау ежелгі дәуірден бастау алады.
Құқықтық мемлекеттің философиялық
негізін И. Кант жасады.
Қазіргі ғаламдық әлемде
құқықтық мемлекет тұжырымдамасы мемлекет,
қоғам және азаматтың арақатынасын
қалыптастырудың әмбебап идеалы болып отыр. Құқықтық
мемлекет идеясының мәні - оның бірізді
демократиялылығы, билік көзі ретіндегі халық егемендігін
бекіту, мемлекеттің қоғамға бағынуы.
Құқықтық мемлекет идеясындағы бастысы -
мемлекеттің және оның органдарының
зорлық-зомбылығынан, басынуынан азаматтарды қорғау
кепілі болатын мемлекеттің құқықпен
байланыстылығы. Құқықтық мемлекет ең
алдымен, барлық мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар,
қоғамдық бірлестіктер және азаматтар бағынуы тиіс
өзіндегі құқықтық ережелермен
өзін-өзі шектейтіндігімен ерекшеленеді, ал ондағы басты
принцип - құқық үстемдігі.
Құқық үстемдігі деген ең алдымен заң
үстемдігін білдіреді. Басты, маңызды, негізгі
қоғамдық қатынастар заңмен реттеледі.
Қоғам өмірінде заң үстемдігі арқылы,
барлық саяси институттарда жоғарғы
құқық бастаулары, құқық рухы
енгізіледі. Осылайша, азаматтардың
құқықтарының шынайылығы әрі
мызғымастығы, олардың сенімді
құқықтық мәртебесі, заңдық
қорғалуы қамтамасыз етіледі. Құқықтық
мемлекет - ең алдымен, құқықтық мемлекет
идеялары іске ас¬қан конституциялық мемлекет. Конституциялық
құрылымның негізгі қағидаттары, қоғам
дамуының маңызды бағыттары, оның басты идеялары
конституциялық деңгейде бекітіледі. Конституция
құқықтық жүйенің орталығы болып
табылады. Соның негізінде құқықтық
мемлекеттегі заңдылық тетіктері қалыптасады [3, 1-2].
Құқықтық
мемлекет - Қазақстанның барлық органдары мен лауазымды
адамдарының қызметі құқық нормаларына
байланысты, соған бағынышты және соған сәйкес
іс-әрекет жасайды. Құқықтың негізгі
принцитері: азаматтар үшін - «заңға тыйым
салынбағанның бәріне рұқсат етіледі», мемлекеттік
органдар мен лауазым иелері үшін — «Заңда нақты не
көрсетілсе, соған ғана рұксат».
Барлық заң
жүйесін жақсартып, әділеттікті жоғары дәрежеге
көтеру және азамат құқығы мен
бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне жеткізу
Қазақстан мемлекетінің негізгі міндеті. Құқықтық
мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтың емес,
халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте
заңның рухы үстемдік етеді. Барша адамдар, ең
жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен қатардағы
азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың
мүддесі, игілігі үшін жасалып, қолданылатынын, заңдар
адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті
орнататынын, адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге,
өзі қалаған жұмыспен шұғылдануға,
өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға
жағдай туғызуы керек екенін түсінуі қажет. Сонымен
Қазақстанда реформаторлық процесс арқылы
қоғамның саяси-экономикалық құрылысында
көп өзгерістер болды. Қоғамдық ғылымдарда
жаңаша ғылыми зерттеулер басталады.
Құқықтық
мемлекет - тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы
белгісі ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын,
қадір-қасиетін, ар-намысын, теңдігін қорғайтын,
демократияны қалыптастыратын күш. Міне
қоғамның алдында тұрған осы
мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы
бағытта қалыптасқан құқықтық
нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң
сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті.
Құқыктық мемлекет екі жақты жауапты объективтік
процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту
адам қоғамының көне заманнан негізгі мақсаты
болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің
өзара қатынасын инабаттылық, парасаттылық,
әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ - деді. Феодалдық
дәуірде Н. Макиавелли, Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер
құқықтық мемлекет орнату төңірегінде біраз пікірлер айтып кетті. Құқықтық
мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес
қосқан атақты ғалымдар ретінде мына азаматтарды
айтуға болады: Г. Гроцкий, Б. Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.Дидро, П.
Гольбах, Т. Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кант, т.б. Гроцкий -
қоғам тарихында қалыптасқан
құқықты екіге бөлді: табиғи
құқық - адамды қоршаған ортаның
әсерінен және жеке адамның өзінің ақыл,
парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар;
екіншісі - мемлекеттің қабылдаған нормативтік актілер
арқылы ешкімге зиян келтірмей орындауға тиіс. Мемлекет
қоғамдық жалпы халықтық шарт арқылы
өмірге келді деп түсіндірді. Монтескье —
мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын,
теңдігін қатаң орындауы керек. Сонда ғана
құқықтық мемлекет болады. Локк - Маркс
құқықтың мазмұнын өте дұрыс,
ашық түсіндірді. Мемлекет адамдардың
құқықтарын қорғау үшін
қалыптасты. Құқықтық мемлекеттің
негізгі мазмұны халықтың табиғи бостандығын,
теңдігін қорғау. Кант —
құқықтық мемлекеттің философиялық негізін
ғылыми тұрғыдан зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың
өзекті мәселесі жеке адамның қадір-қасиетін,
ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның
қоғамда үстемдігін калыптастыру деп түсіндірді. Гегель - қоғамдық ғылымдардың негізгі
бағыттарының бірі құқықтық философия.
Мемлекет дегеніміз жан-жақты дамыған құқық
деп түсіндірді. Азаматтық қоғам
құқық арқылы адамдардың
мүдде-мақсатын қорғайды. Мемлекет
құқықпен моральдың бірлестігін дамытып
халықтың әлеуметтік жағдайын жан-жақты
жақсартуы.
Маркс — құқық пен мемлекетті қоғамның
таптық құрылысына сәйкес қараған. Таптар
жойылса құқық пен мемлекет те жойылады. Бұл
процесс қоғамда құқықтық мемлекет
қалыптасып, бостандық орнаумен аяқталуға тиіс.
Бостандық - Маркстің ұғымында,
қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны
қоғамға бағындырып, халықтың
мүдде—мақсатын орындайтын органға айналдыру. Сонда ғана
құқықтық мемлекет болады.
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы
пікір жан-жақт дамып, дүние жүзінің ғалымдары бір
тұжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас
қалыптасты деуге толық болады.
Сонымен құқықтық мемлекет туралы теорияны
қорыта келіп, оның негізгі мазмұны — халықтың,
адамдардың егемендігі, олардың табиғи бостандығы мен
құқықтары. Ол мемлекетті қалыптастырудың
негізгі күші — адам, қалың бұқара.
Сондықтан мемлекет пен құқық демократияны
дамытып, халықты қоғамның барлық саласын
басқаруға қатыстыру қажет [4, 1-2].
Қазіргі заманда
құқықтық мемлекет құру
қалыптастыру мәселесі ғаламдық проблемаға айналып
отыр. Себебі, адам қоғамының даму тарихында ешқашан, еш
елде құқықтық мемлекет болған емес. Қазіргі
кезде барлық елдерде бір мазмұнды, бір нысанды
құқықтық мемлекет болуға қолға
алынуда. Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті,
әлеуметтік жағдайы, рухани санасы, саясаты бір деңгейде
болмайды. Бұған қоса олардың географиялық,
ұлттық ерекшеліктері болады. Сондықтан болашақта
құқықтық мемлекет бірнеше дамыған елдерде
қалыптасуы мүмкін. Бірақ ол мемлекеттердің
мазмұнында, әсіресе нысанында объективтік ерекшеліктері болады.
Құқықтық
мемлекеттің мазмұнының негізгі талаптары:
1) Құқықтық мемлекет
азаматтық қоғамның объективтік даму процесіне
сәйкес ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы
кұбылыс. Бұл мемлекетте адамның толық егеменді болуы
қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін органдарын
кұруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық
мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен
өндірістік қатынас және көп меншіктік шаруашылық
арқылы дамуы. Құқықтық
мемлекетте меншіктің басым көпшілігі - өндіруші мен
тұтынушылық билігінде болуы қажет. Бұл билік
шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету
үшін оларға толық бостандық беруі керек. Сонда
ғана қоғамның әлеуметтік, экономикалық
жағдайын көтеруге, нытайтуға болады.
3)
Құқықтық
мемлекеттің әлеуметтік негізі —
өзін-өзі басқаратын азаматтық қоғамда
адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етіп,
олардың жақсы еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына
мүмкіншілік беру. Қоғамның әлеуметтік
жағдайының жақсаруы құқықтық
мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс бір-бірімен тығыз
байланысты. Құқықтық мемлекет сонымен бірге
әлеуметтік мемлекет.
4)
Құқықтық мемлекеттің
моральдық негізі - гуманизм, әділеттік, бостандық,
теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің,
ар-намысының деңгейі. Осы жоғары дәрежедегі принциптер болса
құқықтық мемлекет болады. Өйткені
мұндай қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де
жоғары дәрежеде болады.
5)
Құқықтық мемлекеттің саяси негізі —
халықтың, ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып қоғамдық билікті жан-жақты дамытып,
адамдардың бостандығын, теңдігін қорғап,
әділеттікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды реттеп
басқару. Міне қоғамның осы негіздеріне сүйене
отырып құқықтық мемлекет орнатуға
мүмкіншілік қалыптасады [5, 1-2].
Құқықтық
мемлекеттің негізгі белгілеріне келетін болсақ, олар мыналар:
- мемлекеттік билікті үш түрге
бөлу, олардың ара қатынасын қатаң сақтау;
азаматтық қоғамның калыптасуы;
- қоғамда жоғары дәрежеде
құқықтық мәдениеттің
қалыптасуы, адамдардың рухани сана-сезімінің
жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың, лауазымды
тұлғалардың, қоғамдық
ұйымдардың, жеке адамдардың өмірдегі
қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қоғамның экономикалық,
әлеуметтік бағытында әділеттікті, теңдікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органның
қызметін қатаң бақылау;
- қоғамның ішкі
құқық нормалары мен халықаралық
құқықтың өзара қатынасын
бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамда заңның
үстемділігін орнату, азаматтық қоғамды
қалыптастыру. Адамдар "заңның
құлы" болмайынша құқықтық
тәртіпте, демократия да жақсы дамуға тиіс емес.
Адам қоғамының барлық
дәуірінде құқықтық мемлекет кұру
мәселесі толастап көрген емес. Әсіресе елді
басқаруда абсолютизм, деспотизм, тоталитаризм орнаған кезде
құқықтық мемлекет орнату — деген дауыс, талап
күшейіп отырды. Бұл тұрғыдан өте күшті
концепция феодализмге қарсы, буржуазияның күресі кезінде
қалыптасты. Күрестің саяси ұрандары: «Бостандық!»
«Тендік!» «Әділеттік!» халыққа едәуір
жақсылықтар әкелді. Бірақ көп елде реакцияшыл
буржуазияның кертартпа саясаты демократиялық реформаны толық
аяқтауға мүмкшшілік бермеді. Ірі буржуазия саяси билікке қолы жеткеннен кейін
құқықтық мемлекет орнату бағытынан
алшақтай бастады. Бұл елдерде буржуазияның
үстемдігін қорғайтын мемлекет пен
құқық орнап көп уақыт өмір
сүрді.
XX ғ. қоғамды басқару тәжірибесін
шынықтырып капиталистік елдер жаңа экономикалық
саясатқа көшіп халықтың әлеуметтік жағдайын
жақсартып, бостандықтың шеңберін кеңітіп,
демократиялық мемлекетті дамытуда.
Мемлекет нарықтық
экономика туралы заңды, құжаттарды дер кезінде қабылдап
олардың орындалуын қатаң түрде бақылап отыруы
керек. Әсіресе жеке меншікті қорғауды, адамдардың
бостандығын сақтауды бірінші бағытқа алу
керек.
Осы жаңа экономикалық саясат капталистік елдердің
соңғы 40-50 жыл ішінде экономикасын дамытып, халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартып демократиялық
қоғам құруына мүмкіншілік беріп отыр [5, 5-6].
Қазіргі таңда дүние
жүзінің барлық мемлекеттері капитализмнің жаңа
экономикалық саясатын қабылдап нарықтық экономиканы
дамытып жатыр. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бұрынғы
кеңестік республикадар да осы жолға бет бұрып отыр.
Әлемдік стандарт жолына Қазақстан да бет бұрып,
нарықтық экономиканы дамытты.
Құқықтық
мемлекет орнатудың негізгі бағыттары төмендегіше:
- мемлекеттік биліктің үш саласының
жұмысын жақсарту, әсіресе заңның, нормативтік
актілердің сапасын көтеру;
- нормативтік актілердің дұрыс
пайдалануын, орындалуын қамтамасыз ету, халықтың құқықтық,
рухани сана-сезімін, мәдениетін жақсартып, көтеру;
- қоғамдағы қатынастарды
дұрыс, жақсы реттеу-басқару бағытындағы
мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын
жақсарту;
- бостандықты, теңдікті,
әділеттікті, демократияны дамыту;
- заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң
сақтау.
Мемлекет пен
құқықты дүниежүзілік заң
ғылымдар туралы концепциямен бірлестіріп дамытуға мүмкіншілік
туды. Отандық кұқықтану, философиялық,
экономикалық, саяси ой, сана, пікір
құқықтық демократиялық мемлекет туралы
ғылымды зерттеуге, дамытуға бет бұрды.
Құқықтық
мемлекет теориясындағы аса маңызды мәселелердің бірі -
биліктерді бөлу қағидатын құрушылар Дж. Локк пен
Ш.Монтаскье болып табылады. Ш.Монтаскье: «Белгілі бір жағдайда
түрлі биліктер бір-бірін өзара ұстап тұратын
тәртіптер жүйесі қажет» деп дәлелдеді. Г.Едлинек
құқық және заңның үстемдігі
идеясын алдыға тарта оты-рып, сонымен қоса мемлекеттің
өзін-өзі шектеу теориясын ұсынды. Орыс заңгерлері
Н.М.Коркунов, П.И.Новгородцев, Г.Ф.Шершеневичтердің еңбектерінде
құқықтық мемлекет тақырыбы құқықтық
мемлекетті шектеу тұрғысынан қарастырылды. Жоғарыда айтылған идеялар негізінде кейінде
төмендегідей белгілерімен ерекшеленген
құқықтық мемлекет концепциясы
құрылды:
1. Өркениеттің тұрақты дамуының кепілі
ретіндегі азаматтық қоғамның — автономиялық,
егемен, ерікті тұлғалар одағының және
құқықтық мемлекеттің өмір
сүруіне қажетті жағдайдың болуы.
2. Мемлекеттің құқықпен
байланыстылығы, ол:
а) мемлекеттің құқыққа қайшы
келетін заңдарды шығаруға құқығы
жоқ,
ә) мемлекет те, азаматтар да қабылданған
заңдарды бірдей орындауға міндетті дегенді білдіреді.
3. Мемлекеттік билікті ұйымдастырған кезде билікті бөлу
қағидатын іске асыру. Соған сәйкес мемлекеттік
биліктің қалыпты өмір сүруі үшін оның
ішінде салыстырмалы түрде бір-біріне тәуелді емес мынадай биліктер
болуы тиіс: парламентке тиесілі заң шығарушы, үкіметке
тиесілі атқарушы, сотқа тиесілі соттық. Мұндай
бөлудің мәні биліктің бір тұлғаның
немесе адамдар тобының қолында жинақталып қалуына жол
бермеу, сөйтіп тирандық және авторитаризмнің алдын
алумен негізделеді.
4. Заңның үстемдігі қағидатын
сақтау. Бұл жоғары заң күшіне ие және
мемлекеттің нормативтік құқықтық актілерін
құрайтын Конституция негізгі заң болуы тиіс дегенді
білдіреді.
5. Құқықтық мемлекетте сот әділеттің
және шынайы сот төрелігінің салтанат құратын
органы болуы керек. Сот— қандай да бір ықпалдан тәуелсіз
қорғау және бұзылған
құқықтық жағдайды қалыпқа
келтіретін орган.
Құқықтық
мемлекеттің негізі — тұлғаның
бостандығының, оның құқықтары мен
мүдделерінің, ар-ожданының бұлжымастығы, оларды
қорғау және кепілділігі.
Сөйтіп, құқықтық мемлекет —
бұқаралық билікті жүзеге асыру формасы, бұл
жағдайда азаматтардың саяси ұйымы
құқық және заңның үстемдігі
негізінде жүргізіледі, әрбір тұлғаның
құқықтары, бостандықтары және міндеттерін
қорғау және қамтамасыз ету құралы болып
табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
www.constcouncil.kz/kaz/norpb/constrk/. Қазақстан Республикасының 30.08.1995
жылғы Конституциясы (Қазақстан Республикасы
Парламентінің 1996 ж., №4,217-құжат), Қазақстан
Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы Заңымен
енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан
Республикасы Парламентінің 1998 ж., №20,245-құжат), Қазақстан Республикасының
2007 жылғы 21 мамырдағы
Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары
(Қазақстан Республикасы Парламентінің 2007 ж.
Искакова Г. Права и свободы человека
в странах СНГ и Казахстане: состояние, тенденции, перспективы // Правовая
реформа в Казахстане. - 2002. - № 2 (15).
6. Утебаева Н.
Долг государства перед гражданами // Мысль. – 2005. - №11.
7. Баймаханов
М.Т. // Сочетание международно-правовых и внутригосударственных форм
обеспечения и защиты прав и свобод человека и гражданина. – Астана, 2007.