Бұхарбаева Ақмарал Жетібайқызы статистика мамандығының магистрі

Бұхарбаева Ақмарал Жетібайқызы статистика мамандығының магистрі

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан Республикасы

Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп қызметін ХҚЕС сәйкес жүргізу

Халықаралық қаржылық есеп стандартының мақсаты ұйымның алдыңғы кезеңдердегi өз қаржы есептiлiгiмен, сондай-ақ басқа ұйымдардың қаржы есептiлiгiмен салыстырмалы болуына қол жеткiзу үшiн жалпы мақсаттағы қаржы есептiлiгiн ұсынуға негiз қалау болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшiн осы Стандартта қаржы есептiлiгiн ұсынуға жалпы талаптар, оның құрылымы бойынша ұсынымдар және қаржы есептiлiгiнiң мазмұнына ең төменгi талаптар айтылады.

Осы Стандарт Халықаралық қаржы есептілігі стандарттарына (ХҚЕС) сәйкес дайындалынатын және ұсынылатын жалпы сипаттағы қаржы есептiлiгiнiң барлығына міндетті түрде қолданылуы тиiс.

Басқа ХҚЕС-тарында нақты операциялар және басқа оқиғаларға арналған тану, бағалау және ақпаратты ашып көрсету талаптары жайлы баяндалады.

Осы Стандарт 34 Аралық қаржы есептілігі (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес даярланған қысқартылған аралық қаржы есептілігінің құрылымы мен мазмұнына қолданылмайды. Дегенмен, осындай қаржы есептiлiгiне 15-35-тармақтар қолданылады. Осы Стандарт, 27 (IAS) Шоғырландырылған және жеке қаржы есептілігі ХҚЕС-ында анықталғандай, шоғырландырылған қаржы есептілігін және жеке қаржы есептілігін ұсынатын мекемелермен қоса, барлық ұйымдарға бірдей дәрежеде қолданылады.

Осы Стандартта пайда табуға бағытталған ұйымдармен қоса мемлекеттік сектордағы бизнес ұйымдарына сай келетін терминологияны пайдаланады. Егер ұйым қызметі пайдаға бағытталмаған жеке сектордағы немесе мемлекеттік сектордағы ұйымдар қатарына жататын болса, және осы Стандартты қолданатын болса, онда олар қаржы есептілігіндегі нақты баптарға және қаржы есептілігінің өзіне қолданылған түсініктемелерге өзгеріс енгізулері тиіс.

Сол сияқты, 32 Қаржы құралдары: Ақпаратты ұсыну (IAS) Стандартында анықталғандай меншікті капиталы жоқ ұйымдар (мысалы, кейбір өзара қорлар) және акционерлік капиталы меншікті капиталы болып табылмайтын ұйымдар (мысалы, кейбір кооперативтік ұйымдар) қатысушылар мен жарнашылардың үлестері туралы қаржы есептілігін ұсынуда оны икемдеулеріне тура келуі мүмкін.

Қаржы есептілігі Халықаралық қаржы есептілігі стандарттарына (IFRS) сәйкес келетін ұйым ондай сәйкестік туралы қаржы есептілігіне ескертулерде тікелей айтуға және сөзсіз мәлімдеуге міндетті. Егер ол Халықаралық қаржы есептілігі стандарттарының талаптарына сай келмейтін болса, қаржы есептілігін Халықаралық қаржы есептілігі стандарттарына сай келетіндей етіп сипаттауға жол берілмейді.

Іс жүзінде кез келген жағдайларда қолданылып жүрген Халықаралық қаржы есептілігі стандарттарына сәйкестік әділ ұсынуға жеткізеді. Әділ ұсыну сондай-ақ ұйымнан мыналарды талап етеді:

- 8 Есеп саясаты, бухгалтерлік есеп бағалауларындағы өзгерістер және қателіктер (IAS) ХҚЕС-ында сәйкес есеп саясатын таңдау және қолдану. 8 (IAS) ХҚЕС-ында IFRS жоқ жолған жағдайда басқару барсысы тиісті бапқа мақсатты түрде 8 (IAS) ХҚЕС-ында берілген құзыреттілік иеархиясының басшылығын қарастырады.

- ақпаратта есеп саясатымен қоса алғанда мәнді, сенімді, салыстырмалы және түсінікті түрде ақпарат беріледі.

- Халықаралық қаржы есептілігі стандарттарының тиісті талаптарын сақтау нақты операциялардың, басқа оқиғалар мен жағдайлардың ұйымның қаржы жағдайы мен қызмет нәтижелеріне ықпалын пайдаланушылардың түсіне алуы үшін жеткіліксіз болған жағдайларда ақпараттың қосымша ашып көрсетілуін қамтамасыз ету.

Сәйкес келмейтін есеп саясаты қолданылатын есеп саясатын ашып көрсетумен де, ескертулермен немесе басқа түсіндірме материалдармен де өтелмейді.

Қандай да болсын ХҚЕС қаржы есептілігінде көрсетілген барлық сомалар бойынша басқаға жол беретін немесе талап ететін реттерді қоспағанда, алдыңғы кезеңдегі салыстырма ақпарат міндетті түрде ашып көрсетілуі тиіс. Салыстырма ақпарат, егер ол ағымдағы кезең iшiндегi қаржы есептiлiгiн түсiну үшiн орынды болса, міндетті түрде баяндау және сипаттау ақпараты қосылуы тиiс.

Салыстырмалы ақпаратты ашып көрсетуші ұйым, ең кемінде, қаржылық жағдай жөніндегі екі есептілік, басқа есептіліктердің әрқайсысының екеуін, және осыған қатысты ескертпелерді ұсынуы тиіс. Ұйым есеп саясатын ретроспективті түрде қолданғанда немесе өз қаржылық есептілігіндегі баптар жөнінде ретроспективті түрде қайта жіктегенде ол ең кемінде, қаржылық жағдай жөніндегі үш есептілік, басқа есептіліктердің әрқайсысының екеуін және осыған қатысты ескертпелерді ұсынуы тиіс [1. 64 б.].

Ұсынудың жүйелiлiгi - Қаржы есептiлiгiнде баптарды ұсыну және сыныптау міндетті түрде бiр кезеңнен келесі кезеңге сақталуға тиiс, оған мынадай реттер кiрмейдi: ұйым қызметі сипатының едәуір өзгеруі немесе оның қаржы есептілігін қайта қарау нәтижесінде 8 (IAS) ХҚЕС-тың есеп саясатын іріктеу және қолдану өлшемдерін ескере отырып, басқа ақпаратты ұсыну немесе басқа сыныптау неғұрлым қолайлы екендігі анық; немесе қандай да болсын ХҚЕС ұсынуда өзгерiстердi талап етедi.

40 Инвестициялық жылжымайтын мүлік (IAS) ХҚЕС-на сәйкес құнның есеп үлгісін инвестициялық жылжымайтын мүлікке қолданушы ұйым осы Стандарттағы құнның есеп үлгісін қолдануы тиіс.

Ұйым 2 Босалқылар (IAS) ХҚЕС-ын объектіні бөлшектеуге, жоюға және өзі тұратын учаскеде табиғи ресурстарды қалпына келтіруге шыққан, бұл объектіні осы кезең ішінде босалқылар өндіру үшін пайдалану нәтижесінде белгілі бір кезең бойында шеккен шығындарға қолданады. 2 (IAS) немесе 16 (IAS) ХҚЕС-тарға сәйкес ескерілетін шығындарға қатысты осы міндеттер 37 Бағалау міндеттемелері, шартты міндеттемелер және шартты активтер (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес танылады және бағаланады.

Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісіне жұмсалатын шығындарға жатқызылмайтын шығындардың мысалдары мыналар болып табылады:

- жаңа құрылыс кешенін ашуға арналған шығындар;

- жаңа өнімді немесе қызмет көрсетулерді енгізуге арналған шығындар (жарнамаға және өнімді жылжытуға арналған шығындарды қоса);

- жаңа орында немесе клиенттердің жаңа санатына шаруашылық қызметті жүргізуге арналған шығындар (қызметкерлерді даярлауға және оқытуға арналған шығындарды қоса);

- әкімшілік және басқа жалпы үстеме шығындар.

Өзіндік құнды бағалау деп жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің бастапқы құны тану күніне ақшалай қаражаттар баламасындағы оның бағасы болып табылады. Кредит берудің әдеттегі талаптарынан асатын кезеңге төлемді кейінге қалдыру орын алатын болса, ақшалай қаражаттар баламасындағы баға мен жалпы төлем сомасы арасындағы айырма, егер 23 (IAS) ХҚЕС-ында көзделген есепке алудың баламалы тәртібіне сәйкес ондай пайыз жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында танылмайтын болса, кредит беру кезеңі үшін пайыз ретінде танылады.

Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнын тану мынадай жағдайда міндетті түрде тоқтатылуы тиіс:

- шығып қалғаннан кейін; не

- оны пайдаланудан немесе шығып қалуынан болашақ экономикалық пайдалар күтілмесе.

Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін танудың тоқтатылуына байланысты туындайтын пайда немесе залал ондай объектіні тану тоқтатылған жағдайда міндетті түрде пайдаға немесе шығынға қосылуы тиіс (егер 17 (IAS) ХҚЕС кері жалдап сату кезінде өзгеше талап етпесе). Пайданы кіріс ретінде сыныптауға тиым салынады.

Алайда, әдеттегі қызметтері барысында, күнделікті басқаларға жалға беруге иеленген жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар нысандарын сататын ұйым, жалға беруді тоқтатқанда, және сатуға арналғанда осындай активтерді қорға баланстық құнымен өткізеді. Осындай активтерді сатудан түскен пайда 18 Табыс (IAS) ХҚЕС -ына сәйкес түсім ретінде танылуы тиіс. 5 (IAS) ХҚЕС сатуға арналған активтер істің қалыпты барысында қорға өткізілгенде қолданылмайды.

Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің шығып қалуы әртүрлі жолдармен жасалуы мүмкін (мысалы, сату, қаржылық жалдау шартын жасау немесе сыйға тарту жолымен). Ондай активтің шығып қалған күнді анықтау үшін ұйым тауарлар сатудан түскен түсімді тануға 18 (IAS) ХҚЕС өлшемдерін қолданады. 17 (IAS) ХҚЕС кері жалдап сату жолымен істен шығаруға қолданылады [2. 296 б.].

Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін немесе қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып алынуы мүмкін. Осындай жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды сатып алу қолда бар нақты жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың ұлғаюына тікелей байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін қажет болуы мүмкін. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың осындай активтері активтер ретінде танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып алынбаған болса, алынуы мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның болашақ экономикалық пайдалар алуын қамтамасыз етеді. Мысалы, химия ұйымы қауіпті химиялық заттарды өндіру немесе сақтау кезінде экологиялық нормалардың сақталуын қамтамасыз ететін жаңа технологиялар енгізе алады; технологиялар мен жабдықтарды жетілдіру жөніндегі тиісті шаралар актив ретінде танылады, себебі ұйым оларсыз химикаттарды өндіріп, сата алмайды. Солай бола тұрса да, ондай активтің және осыған байланысты активтердің баланстық құнының жиынтық мәні 36 Активтердің құнсыздануы (IAS) ХҚЕС-на сәйкес құнсыздану мәніне байланысты тексерілуі тиіс.

Келесі шығындар -айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында осы объектіге күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындарды танымайды. Оның орнына, ондай шығындар пайдалар мен шығындар шегу жағдайына қарай сонда танылады. Күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындар негізінен жұмыс күшіне және шығыс материалдарына жұмсалған шығындардан тұрады, сондай-ақ жиынтықтаушы бөліктер сатып алуға шығатын шығындарды қамтуы мүмкін. Бұл шығыстардың мақсаты көп жағдайларда жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін «жөндеу және ағымдағы қызмет көрсету» ретінде көрсетіледі.

Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың кейбір объектілерінің элементтері ұдайы ауыстырып отыруды талап етуі мүмкін. Мысалы, белгілі бір жұмыс уақыты өткеннен кейін пеш футеровкасын өзгертуді, немесе ұшақтың ішкі жабдығы, мысалы, орындық және борттағы асүй, фюзелаждың қызмет мерзімі ішінде бірнеше рет ауыстыруды талап етуі мүмкін. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілері сондай-ақ ауыстыру арасындағы аралықты, мысалы, үйдің ішкі қалқаларын ұлғайту үшін, немесе ауыстыруды талап етпейтін конструкция элементін салу үшін сатып алынуы мүмкін. Айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым тану өлшемдері сақталған жағдайда, осы шығындарды шеккен кезде мұндай объектіні ішінара ауыстыруға шыққан шығындарды жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнында таниды. Ауыстырылған бөліктердің баланстық құнын тану, осы Стандарттың тануды тоқтатуға қатысты ережелеріне сәйкес тоқтатылуы тиіс.

Актив ретінде танылуы тиіс жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі бастапқы құн бойынша бағалануы тиіс.

Осы Стандарттың мақсаты есеп саясатын таңдау және өзгерту талаптарын, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерді есепке алу және ашып көрсету тәртібін, бухгалтерлік есеп бағалаулардағы өзгерістерді және қателіктерді, түзетулерді анықтау болып табылады. Стандарт ұйымның қаржы есептілігінің маңыздылығын және сенімділігін, сондай-ақ осы қаржы есептілігін ұзақ уақыттан бері қолданылуына және басқа ұйымдардың қаржы есептілігімен салыстыруға арналған.

Есеп саясатындағы өзгерістерге қатыстыларын қоспағанда, есеп саясаты туралы ақпаратты ашуға қойылатын талаптар 1 Қаржы есептілігін ұсыну (IAS) ХҚЕС-ында келтіріледі.

Осы Стандарт есеп саясатын таңдау және қолдану, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерді, бухгалтерлік есеп бағалауларындағы өзгерістер және өткен кезеңнің қателерін түзетулер кезінде міндетті түрде қолданылуы тиіс.

Өткен кезеңдер қателерінің және есеп саясатындағы өзгерістерді қолдану үшін орындалатын ретроспективалық түзетулердің салыққа қатысты салдары 12 Пайдаға салынатын салықтар (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес есепке алынады және ашылады.

ХҚЕС (IAS) жөніндегі (IAS) B Кеңесі шешкендей ХҚЕС-на (IFRS) есеп саясатын ұсынады. Бұл есеп саясаты қаржы есептілігінде берілетін бизнестік операциялар барысы, басқа жағдайлар мен шарттар жөнінде маңызды және сенімді ақпарат беруде қолданылады. Егер бұл саясатты қолданудың маңыздылығы болмаса, онда оны қолданудың қажеті жоқ. Дегенмен, ұйымның қаржы жағдай жөнінде белгілі бір есептілік тапсыруы үшін (IFRS) ХҚЕС-тан маңызсыз ауытқуларды жасау немесе сол күйінде түзетпестен қалдырып қою дұрыс болып табылмайды [3. 401б.].

ХҚЕС-тарымен (IFRS) бірге ұйымдарға олардың талаптарын қолдануға көмек ретінде нұсқаулар шығарылған. Барлық осындай нұсқауларда олардың ХҚЕС-тарының (IFRS) ажырамас бөлігі екендігі немесе ажырамас бөлігі емес екендігі көрсетілген. ХҚЕС-тарының (IFRS) ажырамас бөлігі болып табылатын нұсқаулар міндетті түрде орындалуы тиіс. ХҚЕС-тарының (IFRS) ажырамас бөлігі болып табылмайтын нұсқауларда қаржылық есептерге қойылатын талаптары жоқ.

Ұйым маңызды есеп саясатының қысқаша мазмұнында ақпаратты ашып көрсетуге міндетті:

- қаржы есептілігін әзірлеу кезінде бағалау негізін (немесе негіздерін); және

- қаржы есептілігін түсіну үшін қажетті қолданылған басқа есеп саясатын.

Қаржы есептілігінде пайдаланылған бағалау негізі немесе негіздері туралы (мысалы, тарихи құн, ағымдағы құн, өткізудің мүмкін болатын таза құны, әділ құн немесе өтелетін құн) пайдаланушылардың білуі маңызды, өйткені қаржы есептілігі жасалған негіз пайдаланушылар жүргізетін талдауға айтарлықтай ықпал етеді. Егер қаржы есептілігінде бірден артық бағалау негізі пайдаланылатын болса, мысалы, активтердің белгілі бір топтары ғана қайта бағалауға жататын болса, әрбір негізде қолданылатын активтер мен міндеттемелердің санаттарын көрсету жеткілікті болады.

Нақты есеп саясатын ашып көрсету туралы шешiм қабылдаған кезде ұйымның басшылығы есеп саясатын ашып көрсету ұйым қызметінің есепті қаржы нәтижелерi және қаржы жағдайы жөніндегі операцияларды, басқа да жағдаяттар мен жағдайлардың көрсетілуін пайдаланушылардың түсiнуіне көмектесе ме деген мәселенi қарастырады. Әсіресе осы саясат ХҚЕС-та берілген баламалы нұсқалардан алынған кезде нақты есеп саясаты туралы ақпаратты ашып көрсету пайдаланушылар үшін пайдалы болады. Бірлескен қызметке қатысушы тепе-тең шоғырландыру әдісін немесе үлес қосып қатысу есебінің әдісін қолдану арқылы бірлесіп бақыланатын ұйымдағы өзінің үлесін мойындай ма деген ақпаратты ашып көрсету осыған мысал бола алады (31 Бірлескен қызметке қатысу (IAS) ХҚЕС-ын қараңыз). Кейбір ХҚЕС-тар рұқсат еткен баламалардың шеңберінде ұйым басшылығы жасаған таңдауды қоса, нақты есеп саясатын ашып көрсетуді арнайы түрде талап етеді. Мысалы, 16 (IAS) ХҚЕС-ы жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар топтары үшін пайдаланылтын бағалау базалары туралы ақпаратты ашып көрсетуді талап етеді.

Ұйым оның есептілігін пайдаланатын тұлғаларға капиталды басқару саласындағы мақсаттарды, саясатты және үрдістерді бағалалуға мүмкіндік беретін ақпаратты ашып көрсетуге міндетті.

Талаптарын орындау мақсатында ұйым мынадай ақпаратты ашып көрсетуі тиіс:

- мына ақпараттарды қоса алғанда (бірақ олармен шектелмей), капиталды басқару мәселелерінде өзінің міндеттері, саясаты және процестері туралы сапалық сипаттағы ақпараттар:

- капитал ретінде басқарудың мәні не болатынын;

- ұйымның капиталына қатысты сыртқы талаптар белгіленеді, мұндай талаптардың сипаты және олардың капиталды басқару кезінде қалай ескерілетіні; және

- капиталды басқару кезінде өз міндеттерін қалай шешетіні.

- капитал ретінде басқару мәні болып табылатыны туралы сапалық сипаттар туралы жалпылама деректер. Кейбір ұйымдар белгілі бір қаржылық міндеттемелерді (мысалы, субординарлық қарыздың кейбір нысандары) капиталдың бөлігі деп санайды. Басқа ұйымдар капитал ұғымына меншікті капиталдың кейбір құрамдас бөліктерін қоспайды (мысалы, ақша ағындарын хеджирлеуден туындайтын құрамдас бөліктер);

- алдыңғы кезеңмен салыстырғанда (а) және (b) бөліктерінде болған кез келген өзгерістер;

- кезеңнің ішінде осы ұйым үшін белгіленген капиталға сыртқы талаптар орындалды ма;

- егер ол оларды орындамаса, ұйымның капиталына сыртқы талаптарды орындамауының салдарлары.

Бұл ашып көрсетулер шешуші басқару ұжымына ішкі каналдар бойынша берілген ақпараттарға негізделуі тиіс.

Ұйымның ақша қаражаттары мен ақша қаражаттары баламаларының қалдықтарын топтың пайдалануы үшін қол жетпейтін түрлі жағдайлар бар. Мұның мысалы – валюталық бақылау немесе осы қаражаттарды бас ұйымның немесе басқа да еншілес ұйымдарының жалпы пайдалануына жол бермейтін басқа да заңдық шектеулер қолданылатын елде жұмыс істейтін еншілес ұйымындағы ақша қаражаттары мен ақша баламаларының қалдықтары [4. 175 б.].

Қосымша ақпарат ұйымның қаржы жағдайы мен өтімділігін түсіну тұрғысынан алғанда пайдаланушылар үшін маңызды болуы мүмкін. Басшылықтың түсіндірмелерімен бірге осы ақпаратты ашу мақұлданады және оларға мыналар жатуы мүмкін:

- осы несиелерді пайдалану бойынша орын алған шектеулерді көрсете отырып, болашақтағы операциялық қызметке, инвестициялық міндеттемелерді реттеуге бағытталуы мүмкін іріктелмеген несиелердің сомасы;

- бірлескен қызметтерге қатысу үлестеріне жатқызылған операциялық, инвестициялық немесе қаржы қызметтеріне бөлініп көрсетілген ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінің жалпы өлшемдері, олар туралы деректер тепе-тең шоғырлану әдісі бойынша беріледі;

- ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінің жалпы өлшемі, ол операциялық мүмкіндіктерді қолдау үшін қажетті ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінен бөлек операциялық мүмкіндіктердің ұлғаюын білдіреді;

- есептерде көрсетілген әрбір саланың немесе географиялық сегменттің операциялық, инвестициялық және қаржы қызметінен туындаған ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінің сомасы (8 Операциялық бөлімдер (IFRS) ХҚЕС қараңыз).

Операциялық мүмкіндіктердің ұлғаюын білдіретін ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдері және операциялық мүмкіндіктерді қолдау үшін қажетті түсімдері мен төлемдер туралы деректерді бөлек ашу пайдаланушыларға ұйымның өздерінің операциялық мүмкіндіктерін қолдауына жеткілікті қаражат жұмсағанын анықтауға мүмкіндік береді. Өзінің операциялық мүмкіндіктерін қолдауға жеткілікті қаражат бөлмейтін ұйым ағымдағы өтімділік және иеленушілердің арасында қаражаттар бөлу үшін өзінің болашақ пайдаларын қиюы мүмкін.

Сегменттер бойынша ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді ашу пайдаланушыларға тұтастай алғанда ұйымның ақша қаражаттарының қозғалысы және оның құрамдас бөліктері арасындағы өзара байланысты, сондай-ақ сегменттердің ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінің болуы және өзгермелілігін жақсы түсінуге мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі:

1.ҚЕХС қолдану бойынша әдістемелік ұсынылымдар. Алматы. 2007ж.

2. Ф.С. Сейдахметова «Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп» Алматы 2008ж.

3. С.Б. Баймуханова «Қаржылық есеп» Алматы 2007ж.

4. Г.К. Тулешова «Финансовый учет в соответствии с международными стандартами» (часть1, 2) Алматы, 2003 г., 2005г.