ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ

Тоқатова Жанат Еркуатовна

Қазақ гуманитарлық заң және техникалық коллеждінің

«Қазақ тілі және экономикалық пәндер» бірлестігінің оқытушысы

Өсімдік шаруашылығы – ауыл шаруашылығы өндірісінің маңызды салаларының бірі болып табылады. Ол тұрғындарды қажеттілігін, өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етіп, мал шаруашылығын азықпен қамтамасыз ете отырып, оның дамуына бірден бір негіз болып саналады.

Қазіргі күні Қазақстан Республикасының үкіметі ел экономикасын дамытуда ауыл шаруашылығы саласы, соның ішінде өсімдік шаруашылығын халықаралық тәжірибелерге неіздей отырып, дамытуды, жандандыруды көздеп отыр.

Сондықтан, агроөнеркәсіп кешені мен ауылдың әлеуметтік-экономикалық жағдайын дамытуға байланысты қабылданған мемлекеттік бағдарламалар мен міндеттердің ойдағыдай шешілуіне осы саладағы дұрыс ұйымдастырылған шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау маңызды орын алатыны анық.

Өсімдік шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекше сипатқа ие өндіріс саласы болып табылады. Өсімдік шаруашылығындағы қаражаттардың айналымдылығына өндірістің мерзімділік сипаты ерекше әсер етеді, соның ішінде өндіріске жұмсалынған шығындар кезеңі мен өнім шығымы кезеңі арасындағы айырмашылықтар. Өсімдік шаруашылығында өндірістік шығындар ұзақ мерзім бойы жұмсалады және жұмсалынған шығындар мөлшері бірқалыпты болмайды. Міне осы ерекшеліктердің барлығы осы салада шығындар есебін ұйымдастыруда ескерілуге тиісті.

Өсімдік шаруашылығында өндірістік процесс бірнеше есепті мерзім бойы жүргізілуіне және өнім өндірісіне шығындар екі есепті жылда жұмсалуына байланысты өндіріске жұмсалынған шығындарды әрбір жылға бөліп, бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетудің қажеттілігі туындайды. Сондықтан өсімдік шаруашылығына жұмсалынған шығындар ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының бухгалтерлік есебінде: есепті жылдың егісіне және болашақ жылдың егісіне жұмсалынған шығындар болып екі топқа бөлінеді.

Сонымен қатар, өсімдік шаруашылығындағы шығындар өнімнің нақты түрін дайындау бағытында арнайы өндірістік цехтар мен бөлімшелерде де жұмсалынады және бұл шығындар бухгалтерлік есепте бөлек көрсетілуге тиісті. Сондықтан өсімдік шаруашылығында шығындардың талдамалық есебін шығындардың жұмсалу орындарына байланысты өндіріс түрлері, өндірілетін және өңделетін дақыл түрлері бойынша ұйымдастыру қажет.

Өсімдік шаруашылығындағы өндіріс – бір реттік процесс болып саналмайды. Өндірістік процесс жылдың әртүрлі мезгілінде орындалатын әртүрлі жұмыс түрлерінен тұрады. Өсімдік шаруашылығындағы өндірістік технологиялық процесс мынадай кешенді жұмыстардың жиынтығынан тұрады: егін егуге жерді, егіс алқабын дайындау, тұқым отырғызу, отырғызылған тұқымды бағып-күту, егін жинау. Осы аталған жұмыс кешендері өз алдына күрделі жұмыстардан тұрады. Мысалы: егін егуге жерді дайындау – жерді жырту, топырақты ұнтақтау (майдалау), тыңайтқыш себу сияқты ауқымды жұмыстардан құрылады. Осыған байланысты жұмсалынған шығындар бухгалтерлік есепте орындалған жұмыстардың түрлері бойынша бөлінуі қажет.

Өсімдік шаруашылығы өндірісінде жұмыстың нақты түрін орындау үшін әртүрлі шығындар жұмсалады: мұнай өнімдері, тұқым, тыңайтқыштар, өндірістік техникалардың амортизациясы, өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысы және т.б. Бұл шығындардың барлығы бухгалтерлік есепте бөлек жинақталуы тиіс. Соған орай, өсімдік шаруашылығында өндірістік шығындар есебі шығын баптары бойынша ұйымдастырылуы қажет.

Сонымен, өсімдік шаруашылығындағы бухгалтерлік есеп төмендегі міндеттердің шешілуін қамтамасыз етуі қажет:

- негізгі өндіріс, өнім түрлері мен топтары бойынша шығындарды дұрыс және экономикалық негізде бөлу қажет;

- негізгі және үстеме шығындар туралы қажетті мәліметтерді дер кезінде жинақтау;

- егіннен түскен ауыл шаруашылығы өнімін дер кезінде және толық есепке алу;

- өнімнің өзіндік құнын есептеп шығару үшін қажетті мәліметтерді экономикалық негізде жүйелеп, қорытындылау қажет;

- болашақ жылда алынатын ауыл шаруашылығы өнімдеріне тиісті шығындарды ажырата отырып, (күздік бидайға, көпжылдық шөптерге, шабындықты көтеруге байланысты шығындарды) аралас өндіріс жылдарына тиісті шығындарды дұрыс бөлу;

- ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын тиімді басқару және жедел бақылау мақсатында әрбір құрылымдық бөлімшелер бойынша шығындар жөнінде қажетті мәліметтерді беру.

Өсімдік шаруашылығында шығындар есебінің объектілері болып мыналар саналады:

1. Ауыл шаруашылығы дақылдары (немесе дақыл топтары).

2. Ауыл шаруашылығы жұмыстары.

3. Бөлінуге жататын шығындар.

4. Басқа да объектілер.

Егер өсімдік шаруашылығындағы шығындарды есепті жылдағы өсірілетін дақылдардың қандай да бір түріне тікелей апаруға болатын болса, онда мұндай шығындар бірінші топтағы шығын объектілері бойынша есепке алынады.

Екінші топтағы шығын объектілері бойынша есепті жылдағы өсірілетін дақылдардың қандай да бір түрлеріне тікелей апаруға болмайтын, болашақ жылдың егісі үшін орындалған ауыл шаруашылығы жұмыстарына жұмсалынған шығындар есепке алынады.

Үшінші топтағы шығын объектілері бойынша бірнеше есеп объектілеріне қатысты (ағымдағы жөндеу, жер жырту, кептіру жұмыстары бойынша шығындар) және бөлінуге жататын шығындар есепке алынады.

Төртінші топтағы шығын объектілері бойынша азық өндірісі және басқа да өсімдік шаруашылығы жұмыстарына байланысты шығындар есебі жүргізіледі.

Жоғарыда айтылған шығын объектілерінің топтары бойынша шығын объектілерінің төмендегідей нақты жіктемелерін көрсетуге болады.

Бірінші топ. Дәнді және дәнді-бұршақты дақылдар: күздік дәнді дақылдар (бидай, қара бидай, арпа); күздік бидай (қатты, жұмсақ, күшті және басқалары); дәндік жүгері, басқа да жаздық масақты дәнді дақылдар (арпа, сұлы, қара бидай, қос дәнекті бидай және басқалары); жарма дақылдары (тары, күріш, қарақұмық, қонақ жүгері, қонақ тары); дәнді-бұршақты дақылдар (ас бұршақ, үрме бұршақ, жемдік бұршақ, жасымық, сиыр жоңышқа және басқалары).

Техникалық дақылдар: майлы дақылдар (күнбағыс, бұйразығыр, қыша, майкене, соя, және басқалар); жіп дақылдары (мақта, талшықты зығыр, қарасора, кенеп, кендір және басқалары); қант қызылшасы (фабрикалық қант қызылшасы, аналық қант қызылшасы, қант қызылшасының тұқымдық көшеттері); жабайы темекі.

Эфирлі-майлы дақылдар (кориандр, анис, зире, басқалары).

Тамыртүйнекті дақылдар: картоп, ашық топырақта егілетін көкөніс дақылдары (капуста және басқалар); жабық топырақта егілетін көкөніс дақылдары (сабағы алынатын жуа, қияр, басқалары).

Тамыртүйнекті және бақша дақылдары: жемдік сәбіз және басқалары, жемдік бақша дақылдары (қарбыз, асқабақ, қабақ және басқалары).

Жемге арналған тамыртүйнекті және бақшалық дақылдар мен тұқымдар.

Питомниктер мен егілетін көшерттер (жеміс дақылдары мен көпжылдық өсімдіктер, жеміс дақылдарының питомниктері және басқалары).

Мамандандырылмаған шаруашылықтарда көкөніс шаруашылығы қосалқы сала болып саналатын болса, онда шығындар есебі көкөніс топтары не болмаса жалпы бақша шаруашылығы бойынша жүргізіледі.

Жоғарыда айтылған бірінші топтағы шығын есебінің объектілері өсірілетін жер ерекшеліктеріне байланысты жыртылған жерлер, шартты жыртылған жерлер, кептірілген және суарылатын жерлер топтары бойынша бөлінеді.

Екінші топ. Жоғарыда айтып өткендей, есепті жылдағы өсірілетін дақылдардың қандай да бір түрлеріне тікелей апаруға болмайтын, болашақ жылдың егісі үшін орындалған ауыл шаруашылығы жұмыстарына жұмсалынған шығындар есепке алынады. Яғни, шығындар болашақ мерзімнің егісі үшін жұмсалады және ол аяқталмаған өндірісті білдіреді. Бұл топқа шығындар есебінің объектілері ретінде мынадай жұмыс түрлерін жатқызуға болады: әрбір күздік дақыл түрлері бойынша жерді өңдеу, күздік жеміс дақылдарын отырғызу, жер жырту, органикалық және минералдық тыңайтқыштарды тасымалдау, қар тоқтату, көпжылдық көшеттерді отырғызу, жаңа жерлерді игеру, жерді жаңарту, құнарлығын арттыру, шөп шабу, беткі егіс алқаптарын жақсарту, бужайлар мен жылыжайлардағы жұмыстар және т.б. жұмыс түрлері.

Бұл топ бойынша талдамалық шоттарда есепке алынған шығындар аяқталмаған өндіріс ретінде келесі есепті жылға көшіріледі. Келесі есепті жылы олар бірінші топтағы шығын объектілерінің арасында бөлініп, есепке алуға жатқызылады.

Үшінші топ. Бірнеше есеп объектілеріне қатысты, бірінші және екінші топтағы шығын объектілеріне бірден таратуға мүмкін болмайтын арнайы шығын түрлері. Оларды бөлінетін шығындар деп атайды. Жыл бойы бұл шығындар арнайы талдамалық шоттарда жинақталып, жыл соңында тиісті объектілер арасында таратылады. Бұл шығын объектілерінің екінші топтағы шығын объектілерінен айырмашылығы олар есепті жылда толықтай таратылып, аяқталмаған өндіріс ретінде келесі жылдың шығындарына апарылмайды.

Бұл топтағы шығын объектілеріне келесідей бөлінетін шығын түрлері жатқызылады: негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің амортизациясы, өсімдік шаруашылығындағы негізгі құралдарды ағымдағы жөндеу шығындары, бөлінуге жатқызылатын жер жырту шығындары, бөлінуге жатқызылатын жер кептіру шығындары, жер алқыптарын күтіп-ұстау шығындары.

Осы аталған шығын объектілері бойынша арнайы талдамалық шоттар ашылады және шығындар арнайы баптар жіктемелері бойынша есепке алынады. Жыл соңында бұл талдамалық шоттардығы шығындар бірінші және екінші топтағы шығын объектілеріне таратылып, шоттар жабылады. Сондай-ақ, бұл топтағы шығындардың сипаттарына қарай әртүрлі бөлу әдістері қолданылады.

Төртінші топ. Өсімдік шаруашылығындағы кейбір шығын түрлері азық дайындаумен, өнімді жинағаннан кейін оны өңдеумен, шөп жинау және оны үюмен байланысты болады. Бұл шығындар арнайы талдамалық шоттарда жинақталады: ірі мал азығын дайындау, шөп дайындау, шөп ұнтағын дайындау, егістіктен жиналғаннан кейін өнімді өңдеу және т.б. Бұл шығындарды арнайы талдамалық шоттарға жинақтау арқылы қосымша немесе жанама өнімдердің, мал азығының өзіндік құнын нақты анықтауға болады. Әрбір талдамалық шотта шығындар белгілі бір баптар бойынша есепке алынады және жыл соңында тиісті өнімнің өзіндік құны анықталады не болмаса бұл шығындар бірінші топтағы шығын объектілеріне таратылады.

Өсімдік шаруашылығында шығындар есебі төмендегідей шығын баптары негізінде жүргізіледі:

«Материалдық шығындар». Бұл шығын жіктемесіне өсімдік шаруашылығына жұмсалынған төмендегідей шикізаттар мен материалдар шығыны жатады:

1) Тұқым және отырғызылатын материалдар. Әрбір дақыл түрі бойынша отырғызуға жұмсалынған тұқым және отырғызылатын материалдар. Ұйымның өзінде дайындалған тұқым – нақты өзіндік құны бойынша; есепті жылы сатып алынған тұқым – сатып алуға байланысты шығындарды қоса отырып әділ құны бойынша; өткен жылдан қалған тұқым – баланстық құны өндіріске жіберіледі. Тұқымның өзіндік құнына сонымен қатар оларды отырғызуға дайындау, яғни кептіру, тазалау, іріктеуге байланысты шығындар қосылады. Ал отырғызылатын тұқымды тиеу, оны егіс алқаптарына жеткізу, тасымалдау шығындары тұқымның өзіндік құнына енбейді. Бұл шығындар (тасымалдауға байланысты жүргізушілерге еңбек ақы, тасымалдау көліктерінің амортизациясы, жанар-жағар май және т.б. шығындар) болашақ мерзімде алынатын тиісті дақылдардың өзіндік құндарына таратылады.

2) Жанар-жағар май. Әрбір дақыл түрі бойынша немесе аяқталмаған өндірісте жұмыс орындаған машиналар мен комбайндарға жұмсалынған мұнай өнімдері есепке алынады. Жанар-жағар май шығыны сандық және ақшалай өлшемде есепке алынады. Өндірістегі техникаларға жанар-жағар май оларды шаруашылыққа дейін жеткізу шығындарын қоса отырып, сатып алу құны немесе орташа өлшем бағасымен жіберледі.

3) Тыңайтқыштар. Әрбір дақыл түрі немесе топтары бойынша жұмсалынған минералдық және органикалық тыңатйқыштар есебі жүргізіледі. Әрбір минералдық тыңайтқыш түрі бойынша (спуерфосфат, амиак қышқылы, нитрофоска және т.б.) физикалық салмағын және олардың 100 %-ға есептелінген сіңімді заттық өлшемін көрсеткен жөн. Минералдық тыңайтқыштардың физикалық салмағын 100%-дық сіңімді заттық өлшемге айналдыру үшін әрбір минералдық тыңайтқыштың физикалық салмағын оның құрамындағы пайыздық көрсеткішке көбейтіп, 100 %-ға көбейтеді. Минералдық тыңайтқыштардың құны сатып алу бағасы мен оларды орталық өсімдікмаға дейін тасымалдау шығындарынан тұрады. Бұл шығын құнына минералдық тыңайтқыштарды қолдануға және себуге дайындау және егіс алқабына жеткізу шығындары қосылмайды.

4) Басқа да материалдар. Өндіріске тікелей қажетті электр энергиясы, су және жылу шығындары, егер шаруашылықтың өзінде өндіріліп пайдаланылатын болса, онда оны өндіру мен жеткізуге жұмсалған барлық шығындардың негізінде есепке алынады да, ал басқа жақтан сатып алынатын болса, онда олардың сатып алу бағалары мен жеткізу шығындарының мөлшерінде есепке алынады.

«Еңбек ақы шығындары». Бұл шығын жіктемесі бойынша өсімдік шаруашылығындағы жұмысшылардың барлық негізгі және қосымша еңбек түрлерінің есебі қарастырылады.

Бұл шығын бабы бойынша өсімдік шаруашылығында әрбір дақыл өндірісіне немесе аяқталмаған өндіріске қатысы бар өндірістік жұмысшылардың, яғни егін егуге жерді дайындаушы тракторшылардың, тұқымды отырғызуға дайындау, отырғызу, оны бағып-күту, жинау, соңғы дайын өнім алуға байланысты жұмысшылардың еңбек ақы шығындары есепке алынады.

Еңбек ақы құрамына өсімдік шаруашылығында орындалған жұмыс үшін кесімді баға бойынша және орындалған уақыт үшін тарифтік бағамен есептелінген еңбек ақы шығындары, сонымен қатар өнімнің, орындалған жұмыстардың жоғары сапалылығы үшін, жұмыстарды уақытынан бұрын орындағаны үшін, сондай-ақ машинистер мен тракторшылардың үлгілі жұмыстары үшін қосымша үстеме ақылар қосылады.

«Еңбек ақыдан аударымдар». Бұл шығын бабында ҚР Салық Кодексіне сәйкес еңбек ақы қорынан есептелінетін әлеуметтік салық пен міндетті әлеуметтік аударымдар (әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік салық) бойынша көрсетіледі.

«Үстеме шығыстар». Бұл шығын бабы бойынша жоғарыда айтылған шығындардан басқа өсімдік шаруашылығындағы өнім өндірісіне жалпы кешенді қатысы бар және белгілі бір бөлу базалары негізінде дақыл түрлеріне бөлінетін төмендегідей шығын түрлері көрсетіледі.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Керимов В.Э. Учет затрат, калькулирование и бюджетирование в отдельных отраслях приозводственной сферы: Учебник.- 2-е изд.- М.: Дашков и К, 2006.- 482 с.

2. Лисович Г.М., Ткаченко И.Ю. Бухгалтерский управленческий учет в сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятиях АПК.- Ростов на Дону: ИЦ «Март», 2000.-354 с.

3. Назарова В.Л., Жаппарханова М.С. и др.- Басқару есебі: Оқулық.- Алматы: Экономика, 2005.- 298 б.

4. Пизенгольц М.З. Бухгалтерский учет в сельском хозяйстве: Учебник.- 4-е изд. перераб. и доп.- М.: Финансы и статистика, 2001.- 400 с.

5. Шеленкова В.Г. Классификация затрат, их поведение, учет //Вестник финансовой академии.- 2000.-№19. С.18-26.