Алматы Университеті, Қазақстан, Алматы қ.
Мүгедектерді әлеуметтендіру ерекшеліктері
2006 жылы БҰҰ
мүгедектердің құқықтары туралы
қабылдаған конвенцияда олар үшін өмірдің барлық
аспектілерін жетілдіруге қойылатын талаптарды белгілейді. Біздің
елімізде аталған конвенцияны сол жылылың 13 желтоқсанында
ратификациялады [1].
Конвенцияның
мақсаты барлық мүгедектердің барлық адам
құқықтары мен негізгі бостандықтарын толық
және тең дәрежеде пайдалануына, сондай-ақ оларға
тән қадір-қасиеттерін құрметтеу,
жәрдемдесу, қорғау және қамтамасыз ету болып
табылады.
БҰҰ деректері бойынша
әлемде психикалық және физикалық кемістігі бар шамамен
450 миллионға жуық адам бар, бұл планета
тұрғындарының 1/10 бөлігін құрайды.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының
деректеріне (ДДҰ) сүйенетін болсақ, жақын арада әлемде
мүгедектер саны 13%-ке жетеді.
«Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияның» 23-бабында отбасы мен отбасын құрметтеуге құқық белгіленеді. Конвенцияға қатысушы мемлекеттер мүгедектерге некеге тұруына, отбасын құруына, әке болуына, ана болуына және жеке қарым-қатынастарына қатысты барлық мәселелер бойынша басқа адамдармен тең дәрежеде кемсітуді болдырмау үшін тиімді және тиісті шараларды қабылдайды. Олар:а) ерлі-зайыптылардың еркін және толық келісімі негізінде некеге тұруға және отбасын құруға мүгедектігі бар барлық адамдардың құқықтарын таниды;
б) мүгедектер балалардың саны
туралы, олардың тууы мен тиісті жасы туралы ақпаратқа
қол жеткізу және репродуктивтік мінез-құлық пен
отбасын жоспарлау, білім беру туралы еркін және жауапкершілікпен шешім
қабылдағаны және оларға осы
құқықтарды пайдалануға мүмкіндік беретін
құралдар беріледі.
Мүмкіндігі шектеулі азаматтарға -
саңырау, есту-көру қабілеті нашар, есту қабілеті
бұзылған, тірек-қимыл аппараты бұзылған және
басқа да кемшіліктері бар адамдарды жатқызуға болады.
Әр түрлі кедергілермен өзара
әрекеттесу кезінде олардың қоғаммен толық
және тиімді қатысуына кедергі келтіруі мүмкін, яғни әлеуметтік
жағынан тұрақты физикалық, ақыл, интеллектуалды
немесе сенсорлық бұзылулары бар адамдар болуы мүмкін.
«Әлеуметтену» ұғымы жеке
тұлғаның әлеуметтік жүйе мен жалпы
қоғамға тән мәдени тұжырымдамасына енетін белгілі бір білім
жүйесі. Нормалар, құндылықтар, көзқарастар,
мінез-құлық үлгілері жеке тұлғаның
игеру үрдісін жалпылама түрде сипаттайды және адамға
әлеуметтік қатынастардың белсенді субъектісі ретінде
қызмет етеді [2].
Жеке тұлғаны
әлеуметтендіру көптеген жағдайларда
әлеуметтік-бақыланатын және ұйымдастырылған
және өздігінен жүретін, өздігінен туындайтын
бірқатар жағдайлар әсерінен жүзеге асырылады. Бұл
жеке тұлғаның өмір салтын бейнелейді және
оның жағдайы мен нәтижесі ретінде қарастыруға
болады. Әлеуметтендірудің міндетті шарты - адамның
өзін-өзі мәдени, әлеуметтік жетілдіруі бойынша белсенді
жұмыс жасауы болып табылады.
Әлеуметтендіру қаншалықты қолайлы
болса да, оның нәтижесі көбінесе адамның
қызметіне байланысты. Әлеуметтануда әлеуметтену әр түрлі әлеуметтік
топтармен, институттармен, ұйымдармен өзара әрекеттесу үдерісінде
жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы ретінде
қарастырылады, соның нәтижесінде адамның белсенді
өмірлік ұстанымы дамиды. Әлеуметтанудың маңыздылығы сол - ол
адамның өмір бойына жалғасатын үдеріс.
Бұл қатынастарда белгілі бір кезеңде әлеуметтік жекешелендіру: еңбекке дейінгі (балалық, білім), еңбек және еңбекке жарамдылықтан айырмашылығы бар. Жеке тұлғаны әлеуметтендіру оның әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесуінің күрделі үдерісі болып табылады, нәтижесінде адамның қасиеттері шынайы әлеуметтік қарым-қатынас ретінде қалыптасады.
Әлеуметтендірудің басты
мақсаттарының бірі - бейімделу, адамның әлеуметтік
шындыққа бейімделуі, бұл қоғамның
қалыпты жұмыс істеуінің мүмкін шартының біреуі.
Мүгедектікті әлеуметтендіру түрлі оңалту шаралары
арқылы жүзеге асырылады. Бұл үдерісте мемлекет
мүгедекті оңалту немесе оңалту жөніндегі жеке
бағдарлама шеңберінде көмек көрсетеді.
Медициналық-педагогикалық іс-әрекеттер жүйесі ретінде
оңалту әлеуметтік ортаға бейімделмеген, жұмыс істеуге,
оқуға және қоғамның пайдалы мүшесі болуға
мүмкіндік бермейтін жас балалардағы осы патологиялық
жағдайларды болдырмауға және емдеуге бағытталған.
Мүгедектерге
сау адамдар пайдаланатын барлық құқықтарды
толық көлемде пайдалануға мүмкіндік берді.
Олардың бәрі оқуға, жұмысқа орналасуға,
медициналық, психологиялық көмек алуға және т.б.
құқылы. Мемлекет тарапынан жан-жақты
қолдаудың арқасында мұндай адамдар қоғамда
жәйлі «өмір сүрді» және олардың
денсаулығының ерекшеліктері мен аурудың салдарымен ғана
шектеліп, еркін өмір сүре бастайды [3].
Мүмкіндіктері шектеулі адамдармен бейімделу жұмыстарының күрделілігі келесі себептер бойынша көрініс табады:• денсаулығына байланысты кедергілердің пайда болуы өмір сапасының төмендеуіне және қоғамда толыққанды өмір сүруден айыруға әкелуі;• қарқынды әлеуметтік байланыстар жоқ болса олардың интеллектуалдық қабілеттерін тежелуі;• психологиялық, заңдық және ақпараттық көмек болмаған кезде мүгедектігі бар адамдардың қоғамға кірігу мүмкіндігінің жоғалуына немесе пайдаланбауына әкеледі.
Туа біткен мүмкіндігі шектеулі адамдардың жартысынан астамы өмір сүру сапасын қанағаттанарлықсыз бағалауға және ешқандай болашағы жоқ, олардың жағдайы үмітсіз деп есептейді. Ал көп жағдайда өмірге қанағаттану немесе қанағаттанбау ұғымы, мүгедектердің тұрақсыз немесе жеткіліксіз қаржылық жағдайы, өз армандарын іске асыруға мүмкіндіктері болмауына байланысты. Мұның бәрі өкінішке орай олардың ауруына, материалдық қамтамасыз етілмеуіне қарамастан қабілеттерін, өзін-өзі дамыту мүмкін екеніне сенбейді. Мүмкіндігі шектеулі адамның табысы неғұрлым төмен болса, оның өміріне деген көзқарасы соғұрлым үмітсіздігі басым болады.
Мүмкіндігі шектеулі адамдардың арасында отбасын құру сирек кездеседі. Мүгедек адамдардың көпшілігі өмірге деген қызығушылығын жоғалтпайды, олар жиі депрессияға ұшырайды. Жоғарыда көрсетілген мұқтаждықтарды қанағаттандыру мүгедектерді сәтті интеграциялаудың міндетті шарты болып табылады. Мүгедектердің қазіргі заманғы қоғамда өмір сүруіне әлеуметтік бейімделуінің табысы - мүгедектер мен салауатты адамдар арасындағы тығыз қарым-қатынас. Мүмкіндігі шектеулі адамдар мемлекет тарапынан ғана емес, коммерциялық емес ұйымдардан да көмек алады. Туыстары мен достарының қатысуынсыз мүгедектерді әлеуметтендіру мүмкін емес. Күнделікті қолдау, қиындықтарды жеңуге көмектесу - мұның бәрі қиын өмірлік жағдайдағы адамдар үшін қажет. Ең бастысы, қамқорлық көрсету кезінде артық қамқорлық пен қамқорлықтан қорғау болып табылады. Көбінесе мүгедектігі бар балалардың ата-аналары баланы одан әрі қоғамда өмірге бейімдеу үшін жаман емес «жылыжай» біліміне бейім. Шектен тыс күтім мүгедек ересектерге де зиян тигізеді. Осындай отбасыларда мүгедек отбасының басқа мүшесін азаптап, өзіне-өзі зардап шегетін отбасылық таятқа айналады [4].Қоғам мен мүгедектер арасындағы қарым-қатынастың келесі үлгісі анықталды:• түрлі мәдениеттер критерийлері бұзылған / бұзылмаған дамыту көптеген жолдармен бір-бірінен ерекшеленеді, оған кәдімгі тәсілмен берілген қоғамның әлеуметтік тәжірибесін сіңіріп және жаңғыртуға қабілетсіздігі / адам қабілетін анықталады;• нашар, (яғни, қоғамның бір бөлігі, ол өз мүддесін көздей отырып, қоғам басқа бөлігін бұзуға болады деп есептейді қалай) қоғамның жеке қабаттар (қабаттарының), халықтар арасындағы теңсіздікті идеясы қоғамдағы көп таралған қоғамның басым көпшілігі шектеулі даму мүмкіндіктері шектеулі адамдар жатады ;• дағдарыс қоғамда бар болса шектеулі даму мүмкіндіктері шектеулі адамдар қарай қоғам тарапынан агрессивті есептілігін және іс-шаралар санын көбейту болып табылады;• Мүгедектерге қатысты ең дұрыс қарым-қатынас әртүрлі мәдениеттер арасындағы қарама-қарсылықты теңестіру жағдайында, қоғамды бір-бірімен диалог арқылы өзара әрекеттесіп, диалог арқылы өзара әрекеттесетін әділ мәдениеттер жиынтығының жиынтығы ретінде қабылдайтын жағдайда күтеді.Болашақта арнайы білім беру жүйесін одан әрі дамыту сияқты ізгілендірудің мүмкін жолдары әлеуметтендіру, іргелендіру, саралау, даралау, автономия, интеграция, ақпарат, әлеуметтік жандандыру, оңтайландыру ретінде үрдістер анықталды. Бірінші кезекте мүмкіндігі шектеулі адамдардың субмәдениетін, имиджін қалыптастыру, (бұл қоғам өзінің даму сыни кезеңінде болса) дағдарыстан шығару үшін жағдай жасау, қоғамдағы түрлі мүмкіндіктерді қарастыру және тиісті түрде байланыса болуы керек болады.
Әдебиеттер:
1. О
ратификации Конвенции о правах инвалидов. Закон Республики Казахстан от 20
февраля 2015 года № 288-V ЗРК.
2. Карпенко
Л. А. Общая
психология. Энциклопедический словарь в шести томах/ Том 1, М.: ПЕР СЭ, 2005. -
251с.
3.
Ярская-Смирнова
Е.Р. Социальное конструирование инвалидности // Социологические исследования, № 4-
2014.
4.
Саввина М.Н. Проблемы
социализации детей и молодежи с ограниченными возможностями здоровья. М., 2011.