Биология магистрі Утебаева Б.Х.

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Биология және химия кафедрасының оқытушысы

ШОРТАН-БУРАБАЙ КУРОРТТЫ АЙМАҒЫ МОЛЛЮСКАЛАРЫНДА КЕЗДЕСЕТІН ЕХИНОСТОМАТИДТІ ЦЕРКАРИЯЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖАЙЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДАР

Echinostomatidae тұқымдасының сорғыштары Бурабай көлдерінде кездесетін құстардың паразиттері, ал олардың дернәсілдік кезеңі омыртқалы жануарларда ( балықтарда, амфибилирде, ) кең таралған, олар қосымша немесе аралық ие қызметін атқарады. Echinostomatidae тұқымдасының тіршілік айналымы өте күрделі: көпшілігі үш кейде төрт иелерді алмастыру арқылы өтеді.

Церкарилермен жұмыс жасаған кезде, олардың морфологиясын, тіршілік әркетін, даму циклін білу қажет. Жас зерттеуші ғалым жұмыс жүргізер кезде осы дернәсілдердің құрлымын терең үйрену үшін церкарияларды тірілей зерттеп, ғылыми әдебиеттермен салыстыру қажет.

Осы мақалада бізде церкариялардың морфологиясы туралы ғылыми әдебиеттерге сілтеме жасай отырып, ехиностоматид тұқымдасының церкарияларының морфологиясы туралы мәліметтерді келтірдік.

Эхиностоматид церкарияларының көпшілігінің дене пішіні сопақ – созылыңқы болып келеді. Сорғыштары жақсы дамыған. Дененің алдыңғы бөлігінде орналасқан ауыз сорғышы құрсақ сорғышынан кішілеу болып келеді. Соңғының жайласу орны түрліше болып, ол көбіне дененің кейінгі бөліміне қарай ығысқан. Бұл арақатынас даму циклінің келесі фазаларында өзгеріп отырады. Жыныс аппаратының дамуы дернәсіл денесінің кейінгі бөлігінің үлкеюіне алып келіп, құрсақ сорғышын алға қарай ығыстырады[1].

Церкариялардың құйрығы жақсы дамып, кейбір түрлерде денемен салыстырғанда шектен тыс үлкен болады ( Рetasiger туысының церкариялары). Эхиностоматид церкариялардың денесінің алдыңғы ұшында ауыз сорғышын қоршаған тікентәрізді өсінділермен жабдықталған «жаға» болады. Жағаның даму дәрежесі туыстың әртүрлі өкілдерінде түрліше болуы мүмкін. Дамуының келесі кезеңінде, маритада және метацеркарияларда ол айқын білініп тұрады[1].

Кутикуланың қарулануы, церкарияларды анықтауда жақсы систематикалық белгі болып саналады. Бәріненде тікентәрізді өсінділердің көлденең қатарынан тұратын жағаның қарулануы ерекше маңызға ие. Асқорыту жүйесі. Ауыз тесігі ауыз сорғышының түбінде орналасқан. Ол жақсы дамыған жұтқыншақ алдына жалғасады. Оның ұзындығы әр түрлерде түрліше болуы мүмкін. Жұтқыншақ бұлшық етті, пішіні дөңгелек немесе сопақ болуы мүмкін, ол жіңішке ұзын, өңешпен байланысады. Құрсақ сорғыштың алдыңғы жиегіне жақын жерде өңеш ішектің екі ұзын тармақтарына ажыралады. Ішек тармақтары дененің кейінгі ұшына дейін жетеді. Бірақ эхиностоматидті церкарилердің барлық түрлерінде асқорыту жүйесі бірдей қалыптаспаған. Кейбір өкілдерінде ішек тармақтары, тіпті өңештің ішкі қуыстығы қалыптаспай, клеткалардың тізбегінен тұрады ( Сercaria echinatoides және басқалары) [2].

Церкариялардың морфологиясын сипаттауда безді түзілістердің мәселесі үлкен маңызға ие. Эхиностоматидті церкариялардың жеке өкілдерінде бейтарап қызылмен бояған кезде сирек болсада дербес ену бездерін байқауға болады, көпшілік жағдайда оларды күшті дамыған цистоген клеткалары жауып тұрады. Жиірек ауыз сорғышының алдыңғы жиегінде жақын жерде орналасқан емізікшілерге ашылатын өзекшелерді байқауға болады. [2].

Ену бездерінен цистогенді клеткалардың ( цистогенді бездердің) айырмашылығы сонда, олар эхиностоматидті церкарияларда өте күшті дамыған. Олар церкария денесін толтырып бір-біріне жақын жайласқан ( Нypoderaeum conideum Echinoparyphium baculus), немесе ұзына бой кең үш жолақ түзіп орналасады(Сercaria bolschewensis)[3].

Ену бездерімен және цистогенді клеткалардан басқа кейбір эхиностоматидті церкариялардың денесінде атқаратын қызметі белгісіз бірқатар безді түзілістер де болады [3].

Эхиностоматидті церкарияларда зәр шығару жүйесі күрделі құрылысқа ие. Бұл топтың церкарияларына тән белгі саны көп жыбырлатқыш клеткалардың болуы. Тек қана Petasiger туысына кіретін түрлерде олардың саны 18 ден аспайды.

Әдебиеттерде бар деректер эхиностоматидті церкариялардың зәр шығару жүйесінің құрылысы жайында толық мәлімет бермейді. Көптеген авторлар көзге жеңіл көрінетін жуан жинақтаушы каналдармен көптеген жыбырлатқыш клеткаларды сипаттап жазумен шектелген. Бұл жүйе жайында толық мәліметтер әдебиеттерде келтірілген[4].

Жыбырлағыш клеткалардың саны мен орналасу тәртібі церкариялар үшін қабылданған экскреторлық формулада көрсетіледі.

Эхиностоматидті церкариялардың нерв жүйесі барлық сорғыш құрттарға тән типте. Сезім органдарынан эхиностоматидті церкарияларда емізікшелер мен сенсорлық түкшелердің жиынтығы болып есептелетін – сенсиллалар жақсы дамыған. Сенсиллалардың саны өте көп болуыда мүмкін. Сенсиллалар тек қана дернәсілдердің денесінде болып қоймай, олардың құйрығында да кездеседі. Сенсиллалардың түкшелері көпшілік жағдайларда қысқа болып, қылтандарды еске түсіреді[4].

Эхиностоматидті церкариялардың құйрығы күшті дамып, қозғалысқа келтіретін негізгі ағза болып есептеледі. Құйрықтың ұзындығы дене ұзындығына тең, кейде денеден де ұзын болуы мүмкін. Құйрықтын ұзына-бай білігін қуалай кішкене ,бірақ көптеген дөңгелек клеткалар жайласқан.Олар гликогеннің қоймасы боп қызмет атқаратын –қаудал денелері[95].

Эхиностоматидті церкариялардың биологиясы

Эхиностоматидті церкариялар, дағдыдағыдай, суда жақсы, жүзетін дернәсілдер.Олар барлық уақыт құйрықтарының белсенді қозғалысы нәтижесінде судың қабатында жүзіп жүреді. Осы кезде құйрығының кейінгі ұшы «8» цифрын еске түсіреді. Денесі қасық сияқты болып, құрсақ жағына иіліп тұрады. Тіршілігінің кейінгі сағаттарында церкариялар су қоймасының түбіне шөгіп, жорғалап жүруге көшеді.

Эхиностоматидті церкариялардың көпшілік түріне айқын байқалатын фото-және геотаксистер тән. Бұлар церкариялардың сыртқы ортадағы жүріс-тұрысын анықтайды. Церкариялардың өмір ұзақтығы әралуан, орташа ол 10-20 сағатқа тен. Олардың өмір сүру ұзақтығына сыртқы орта жағдайларын ( температура, судағы оттегінің мөлшері, ортаның рН реакциясы т.б.) әсер етеді. Эхиностоматидті церкарияларға тән биологиялық ерекшеліктерге олардың екінші аралық иеге ену қабілетінің болмауы.

Жоғарыда атап көрсеткендей, ие организміне ену үшін эхиностоматидті церкариялар жиірек әртүрлі табиғи тесіктерді ( моллюскалардың тыныс алу тесігі, итшабақтармен тритон дернәсілдерінің анал тесігі, ауыз тесігі т.б.) пайдаланады. Цистаға орану бұл кезде иенің ішкі органдарының қуыстықтарында өтеді, цисталардың сан-мөлшері өте көп болуы да мүмкін. Кей жағдайда, көптеген эхиностоматидті церкариялар екінші аралық иенің организміне басқа систематикалық топтардың церкариялары сияқты тікелей тері жабыны арқылы енеді.

Эхиностоматидті церкариялар үшін екінші аралық иенің қызметін моллюскалардың әралуан түрлері (көбіне өкпелілер), итшабақтар, триондардың дернәсілдері, балықтар, кейбір буынаяқтылардың дернәсілдері орындайды.

Аралық иелердің ауысуымен өтетін кәдімгі тіршілік циклінен басқа эхиностоматидтерде ауытқуларда кездеседі. Паразиттің циклін қысқартуға бағытталған бұл ауытқуларға кейбір эхиностоматидті церкариялардың қоршаған ортаға шықпай ақ бірінші аралық иенің организмінде циста түзу қабілетін айтсақ жеткілікті. Церкариялар өзінің бірінші аралық иесін, екінші аралық ие есебінде пайдаланып, оның организміне қайтадан енеді. Везенберг – Лунд (1934ж.) церкариялардың бірінші аралық иеде цистаға айналуын әртүрлі қолайсыз жағдайлармен түсіндіреді: төмен температура, моллюскалардың физиологиялық жағдайының нашар болуы.

Эхиностоматидті церкариялардың сыртқы ортада цистаға айналу жағдайлары сирек кездесетін құбылыс. Фауст Cercaria trisoleneata-ның сыртқы ортадағы төсемікте цистаға айналатыны жайында мәлімдеген.

Барлық эхиностоматидті церкариялардың дамуы редияларда өтеді. Редия ұрпақтарының саны түрлерде әртүрлі болуы мүмкін. Кәдімгі жағдайда олар екеуден аспайды: аналық (ересек) редия және жас редия. Спороциста фазасы жайындағы мәселеде ғалымдардың пікірі әртүрлі. Джонсонның (1920ж.) пікірі бойынша эхиностоматидтер тұқымдасында бұл фаза толықтай жоғалған, ал мирацидий тікелей аналық редияға айналады. Сонымен қатар Матье (1925ж.), Расиннің (1933ж.) көрсетуі бойынша, эхиностоматидтер спороциста ұрпағын сақтаған және онда аналық редиялар дамиды екен.

Аналық редиялар тұрқының үлкен болуымен ажыралады. Олар баяу қозғалады және көпшілік жағдайда пішіні қарапайым қапшықты еске түсіреді. Қозғалыс өсінділері жақсы байқалмайды. Аналық редиялардың негізгі қызметі ұрпақ беруді жалғастыратын жас редияларды дүниеге келтіру.

Жас редиялар церкариялар ұрпағын және редиялардың келесі ұрпағын дүниеге келтіріп, моллюскаларда паразиттік тіршілік ететін редиялардың сан-мөлшерін едәуір көбейтуге қатысады. Бұл жағдай түрдің сан-мөлшерін ұстап тұру үшін өте, маңызды. Себебі редияларда түзілетін церкариялардың саны өте көп емес. Жас редиялардағы қалыптасқан церкариялардың сан 3-4 данадан аспайды, сирек онға жетуі мүмкін. Морфологиялық жақтан жас редиялар аналық редиялардан ажыралып тұрады. Оларда ерекше көзге түсетін белгілер: жұтқыншағының кіші болуы және қозғалыс өсінділерінің жақсы дамуы.

Көпшілік түрлерінде редия денесінің алдыңғы ұшында қыртыс түрінде бейнеленген білік болады, оны жаға деп атайды. Дененің кейінгі ұшына жақын, екі бүйірінде қарапайым қапшық тәрізді өсінділер бар, оларды шеткі қимылдатқыш немесе локомоторлы өсінділер деп атайды. Жаға сияқты қимылдатқыш өсінділерде паразиттің ие денесінде еркін, белсенді қозғалыс жасау қызмет етеді.

Жоғарыда аты аталған түзілістердің даму дәрежесі әртүрлі түрлерде әралуан болып, кейбір жағдайларда анықтағыш белгі ретінде қызмет етеді. Кейбір жағдайларда бұл белгілердің паразиттің жас өзгешелігіне байланысты үлкен вариацияғада ұшырауы мүмкін. Өте кәрі редиялар көріксіз пішінге ие болады. Редия денесінің қабырғалары сыртынан жұқа кутикуламен оранған, оның астында ірі эпителиальды клеткалармен астарланған ұзын салалы бұлшық еттердің қабаты жайласады. Редияның дене қабырғасы қызғылт – сары түске боялған. Кәрі редияларда пигменттердің көбірек жиналғаны байқалады.

Редиялардың асқорыту жүйесі жақсы дамыған.

Әдебиеттер

1. Гинецинская Т.А., Добровольский А.А. К фауне личинок трематод пресноводных моллюсков дельты Волги. Астрахань: Труды Астраханского заповедника. 1964. С. 64-77

2. Судариков В.Е. Трематоды фауны СССР. Стригеиды. – Москва : Наука, 1984.С.3-21

3. Гинецинская Т.А. О природе жизненного цикла трематод//Вестн. ЛГУ. -1965-С.23-26.

4. Гинецинская Т.А., Добровольский А.А. Новый метод обнаружения сенсилл личинок трематод и значение этих образований для систематик //ДАН СССР.- 1963С.-153с.

5. Дубинин В.Б., Дубинина М.Н. Паразитфауна колониальных птиц Астраханского заповедника//Тр.Астр. заповедн.Т.3.-1940.-14с.