«Экономические науки»/ 12.Экономика сельского хозяйства.

Магистр Нурбекова Ш.К., аға оқытушы Дуйсебаева А.Е.

І.Жансүгіров атындағы жетісу мемлекеттік университеті, Қазақстан

Ө.А. Жолдасбеков атындағы экономика және құқық академиясы, Қазақстан

ҚР халықтың азық-түлік қауіпсізідігін қамтамасыз ету бойынша  атқарылып жатқан іс-шаралар

Қазіргі таңда азық-түлік мәселесі өмірлік мәнге ие болып отыр, өйткені әлемнің дамыған елдерінде тамақ өнімдерінің артығымен өндірілуі, дамушы елдерде оның өткір тапшылығы, ашаршылық пен жартылай ашаршылық қалыптаса бастады. Азық-түлік қауіпсіздігі мәселесі төңірегіндегі әртүрлі көзқарастардың мазмұнын қарастырып, біз азық-түлік қауіпсіздігінің мәні  салауатты тіршілікті қамтамасыз ету, импорттан мемлекеттің тәуелділігін реттеу кезіндегі алғашқы қажеттіліктің өнімдері бойынша мемлекеттік резервтерді және тұрақтылық қорларын құру үшін жеткілікті деңгейде азық-түлік тауарларын өндіру және ішкі нарыққа шығару, отандық АӨК қабілеттілігінен тұрады деп санаймыз. Азық-түлік қауіпсіздігінің маңыздылығы адам қажеттіліктерінің құрылымында, тамаққа деген қажеттілік ең алғашқы

Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесін зерттеу және жалпылау келесіні көрсетті:

1. Дамыған мемлекеттерде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің келесі стратегиялары қалыптасты– өзін-өзі қамтамасыз етуге негізделген экспортқа және импортқа бағытталған саясат.

2. Дамыған мемлекеттердің азық-түлік қауіпсіздігі негізінен алғанда ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне төленетін субсидиялар, жеңілдікпен несиелеу жүйесі, баға құралының көмегімен өндірушілерді ынталандыру, ауыл шаруашылығы өндірістік инфрақұрылымының құрылысы, ауыл шаруашылығы экспорты мен азық-түлікті жеткізуді субсидиялау, ғылымның жетістіктерін ауыл шаруашылығына енгізу арқылы протекционистік сипатқа негізделген. 

3. Азық-түлік қауіпсіздігіне жету үшін дамыған мемлекеттер дамушы мемлекеттерге  елеулі көмек көрсетеді. Осы көмектің салдары бір жағынан оң әсерлі– ақша құралдарының, несиелердің бөлінуі, гуманитарлық көмек көрсету, екінші жағынан теріс әсерлі–азық-түлік жеткізіліміне дамымаған мемлекеттердің тәуелділігі күшейеді.

Республикамыз ДСҰ енуде дамыған мемлекеттердің тәжірибесінен келесі жағдайлар ескерілуі қажет:

- бағалардың коридорымен, азық-түліктің мемлекеттік ресурстарымен және мемлекеттік тауар интервенциясымен ішкі азық-түлік нарығын мемлекеттік реттеу жүйесін құру;

- ЕҚ сияқты тарифтік жүйенің орнына компенсациялық төлемдер мен өтеулер жүйесін енгізу құқығын Қазақстанда бекіту;

- Дамыған елдердің тәжірибесін пайдаланып,  ауыл шаруашылығының өте маңызды салаларының, әсіресе мал шаруашылығының осы халықаралық ұйымның ережелеріне кіргізілмеуіне қол жеткізу.

  Мемлекеттің, соның ішінде оның аймақтарының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында, тамақ өнімдерімен өзіндік қамтамасыз етудің жоғары деңгейіне қол жеткізу АӨК-нен кәсіпкерліктің белсенділігін арттыру, ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктері мен шаруашылықты және өндірісті басқарудың тиімді формаларын енгізу, шаруашылықтың тоқтап тұруын болдырмау, тағы басқалары арқылы өндіріс тиімділігін көтеруді талап етеді. Азық-түлік қауіпсіздігінің мәні отандық АӨК-нің салауатты тіршілікті қамтамасыз ету үшін, импортқа мемлекеттің тәуелділігін реттеу кезінде бастапқы қажеттіліктердің өнімдері бойынша мемлекеттік резервті және тұрақтылық қорларын құру үшін жеткілікті деңгейде азық-түлік тауарларын өндіру және ішкі нарыққа шығару қабілетілігінде деп санаймыз. Азық-түлік қауіпсіздігінің маңыздылығы адам қажеттіліктерінің құрылымында, тамаққа деген қажеттілік алғашқы қажеттілік болып табылатынымен анықталады. Азық-түлік қауіпсіздігі әртүрлі деңгейлерде бағаланады: дүниежүзілік, ұлттық, аймақтық және жеке дара (үй шаруашылықтары). Иерархияның әр деңгейіне азық-түлік қауіпсіздігін бағалайтын критерийлер мен көрсеткіштер нақтыланып жасалды; азық-түлік қауіпсіздігі, азық-түлік қамтамасыздығы және азық-түлік тәуелсіздігінің  арасындағы өзара байланыс анықталды. Әлем елдерінің азық-түлік қауіпсіздігінің тәжірибесін зерттеу оған жетудің үш стратегиясы бар екенін көрсетті: импортқа бағытталған (Жапония, дамушы мемлекеттер), экспортқа бағытталған (АҚШ,  ЕҚ елдері, Қытай) және азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз етуге бағытталған (Қазақстан, Ресей).  Соңғысы таза түрінде сирек  кездеседі және әдетте бір стратегиядан екінші стратегияға өту жағдайын сипаттайды. Кез келген елде азық-түлік қауіпсіздігін сақтау үшін, алдымен, арнайы резерві жасақталуы қажет. Мәселен, БҰҰ-ның азық-түлік жөніндегі халықаралық ұйымы сарапшыларының пікірінше, егер мемлекетте астық қоры 60 күнге жетерлік болса немесе жылдық тұтынымның 17-20 пайызын құраса, жинақталған қор жеткілікті болып есептеледі. Дүниежүзінде халық саны қанша өссе де, азық-түлікпен қамтамасыз етуге қиналмайтын екі ел (Ресей мен Бразилия ғана) аталады. Осы орайда, әлемдегі мемлекеттерді азық-түлікпен қамтамасыз етілу жағынан бірнеше типке жіктеуге болады. Мысалы, 1-типке азық-түлік тауарларының басты экспорттаушылары – АҚШ, Канада, Оңтүстік Африка Республикасы, Тайланд, Еуропалық одақтың кейбір елдері жатады. Шағын ел бола тұра, тамақ өнімдерін ұдайы экспорттайтын Венгрия, Финляндия сияқты елдер 2-типті құрайды. Ал 3-типке азық-түлік тапшылығына душар, бірақ оны еңсере алатын елдер, мысалы, Жапония жатады. Өз күшімен өз қажеттіліктерін әзер қамтамасыз етіп отырған Үндістан, Қытай, Оңтүстік Американың кейбір елдері 4-типке жатқызылады. Су және жер ресурстары болғанына қарамастан, азық-түлік тапшылығын өткізіп жатқан Мысыр, Индонезия, Пәкістан, Филиппин сияқты елдер – 5-тип, жан басына шаққанда үнемі азық-түлік тапшылығына душар Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдері – 6-тип, ал ұдайы азық-түлік дағдарысынан құтылмайтын Гаити, Непал, Сальвадор секілді мемлекеттер 7-типке жіктеледі. Елдің азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейін қалай бағалауға болады? Ғалымдар бірауыздан «егер мемлекет 25 пайыз азық-түлікті сырттан алатын болса, бұл ел азық-түлік қауіпсіздігінен айырылады» деген байламға келіп отыр. Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметтері бойынша, Қазақстан 40 пайызға жуық сүтті, 29 пайыз етті және 43 пайыз көкөністерді сырттан әкеледі. Азық-түлік қоры мол деген Ресейдің өзі тамақ өнімдерінің 40 пайыздайын шетелден тасиды. Осыдан кейін азық-түлік қауіпсіздігі туралы айту қиын. Ауыл шаруашылығының шикізаттық сипаты азық-түлік қауіпсіздігіне кедергі келтіреді. Елдегі ауыл шаруашылығы өнімдерінің 80 пайызы шикізат күйінде шығарылады, ал технологиялық мешеулік салдарынан дайын өнім шығара алмай отырмыз. Елбасы атап өткендей, азық-түлік қауіпсіздігі туралы заңды әлі де жетілдіре түскен абзал. Әлемдік тәжірибеде Германия, Франция, Швеция, АҚШ елдері 70-80 жылдары-ақ азық-түлік қауіпсіздігіне бағытталған шаралар бойынша, әсіресе, фермерлердің құқығын ерекше қорғайтын заңдар қабылдаған. Қазіргі кезде АҚШ-та азық-түлікпен қамтамасыз ету бағытында ондаған бағдарламалар бойынша жыл сайын 35-40 млрд доллар бөлінеді. Бүгінгі таңда аграрлық секторда 193 мыңнан астам әртүрлі ауылшаруашы­лық құрылымдар, оның ішінде 185 мың шаруа және фермерлік қо­жалықтар жұмыс істеуде. Бұл салада 2,2 миллионнан астам адам немесе еліміздегі еңбекпен қамтыл­ғандардың үштен бірі жұмыс жасайды. Осы жылдары елі­міздің агро­­өнер­­кәсіп кешенін нарықтық қатынас­тарға бейім­дейтін заңнамалық база жасалынып, оны одан әрі же­тілдіру, халық­аралық норма­ларға сәй­кестендіру бойынша ауқымды жұмыс­тар жүргізілуде. Соңғы жылдары агро­өнеркәсіп кешеніне мемле­кеттік қол­дау көрсетудің көлемі бірнеше есеге өсті. Мысалы, өткен 10 жыл ішінде агро­өнер­кәсіп кешенін қол­­дауға бөлін­ген қаржының көлемі 20 есеге өсіп, 2011 жылы 248,2 млрд. теңгені құрады. Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев 2012 жыл­ғы 27 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында ауыл шаруа­шылы­­­­ғын дамыту алдағы кездегі басты бағыт­тардың бірі екенін көрсете келе, елімізде ет өндірі­­­сінің экспорттық әлеуетін дамыту жөніндегі жобаны бел­сендірек жүргізу қажет­тігін атап өтті. Ол үшін етті мал шаруашылығын дамытып, 2016 жылы ет экспортын 60 мың тонна­ға жеткізуіміз керек. Бұл міндетті ойда­­­ғыдай орындаудың негізгі алғышарт­­тарының бірі, мал тұқы­мын асылдандыру болып табылады. Ғы­лыми негіздерге сүйен­сек ет, сүт өнімдерін мол әрі сапалы өндіру үшін асыл тұқымды мал басының үлесі 30 пайыздан кем болмауы тиіс.

Еліміздің Кеден одағы мен Біртұтас экономикалық кеңіс­тікке енуі және алда­ғы кезде БСҰ-ға мүше болуы аграрлық секторды жаңа сапаға көтеруді және оның жоғары бәсекеге қабілетті болуын қам­тамасыз етуді талап етеді. Алайда, біздің шаруа­лардың Ресей, Беларусь елдерінің ауылшаруа­шылық тауар өнді­рушілерімен бәсекеге түсу қабілеті толық болмай отыр. Өйткені, Кеден ода­ғына мүше елдердің агросектор­ларының дең­гейі әртүрлі екені белгілі. Оларға көр­сетілетін мемле­кеттік қолдау да, өндірілген өнім­де­рінің көлемі де, сапасы да әртүрлі. Мысалы, Белоруссияда шаруаларды мем­лекеттік қол­дау елдің агро­өнеркәсіп кеше­нінде өнді­рілген өнімнің жалпы құнының 18 пайызын құрайды. Ол, Ресейде 8 пайыз, ал бізде небәрі 4 пайызды ғана құрап отыр. Осы көр­сеткіштерді теңестіру мақсатында Парламент 2011 жылдың маусым айында Кеден одағына мүше елдермен бірігіп «Ауыл шаруашылығын мемле­кеттік қолдаудың бірыңғай қағидалары туралы келісімді» ратификациялаған болатын. Атал­ған ке­лісімге сәйкес Кеден одағына қатысушы елдердің аграрлық секторға көрсетілетін мемлекеттік қолдау көлемі агроөнеркәсіп кешенінде өндірілген өнім­нің жалпы құны­ның 10 пайызы мөлшерінде болу керек деп келісілген. Бұл біз үшін қолайлы. Өйткені, біз ауыл­шаруашылық тауар өндіруші­лерін қолдау деңгейін көтере аламыз. Ол еліміздің ауылшаруашылық өнімдерінің сапасы мен бәсеке­ге қабілет­тігін арттырып, азық-түлік ассорти­ментін көбейтіп, халық­тың сұраны­сын қамтама­сыз ете отырып, Елбасымыз Н.­Ә. Назар­баевтың ауыл шаруа­шылығының экс­порт­­тық әлеуе­тін көтеру туралы тапсырмасын орындауға мүмкіндік ашады.

Әдебиеттер тізімі:

1.     Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 27.01. 2012ж.

2.     Қуаныш Айтаханов, Замана 18 мамыр, 2012

3.     Молдашева А.Б. Азық-түлік қауіпсіздігі: бағалау, болжамдау және оны қамтамасыз ету механизмі. Афтореферат. Алматы, 2010