География и геология/3.Гидрология и водные ресурсы.

Низаматдинова Жулдуз Скаховна

Каспийский государственный университет технологии и инжиниринга имени Ш.Есенова

Қарт Каспий теңізі

Каспий теңізі негізінде Жер бетіндегі ең үлкен көл болып саналады. Айдыны-376 мың шаршы шақырым, мұхит деңгейінен - 27,9 м төмен орналасқан. Теңіз суының тұздылығы – 12,6-13,2 %. Орташа ені 400 шақырымдық, солтүстіктен оңтүстікке 1200 шақырымға созыла отырып, ол бес тәуелсіз мемлекеттің жағалауын жуып өтеді және өзара екі ірі құрлық – Еуропа мен Азияны байланыстырады. Каспийдің жағалау сызығының ұзындығы 7 мың шақырым, жалпы ауданы шамамен 400 мың шаршы шақырымды құрайды, ол Балтық, Адриат, Ақ теңіздер сияқты Дүниежүзілік мұхиттың бірнеше теңіздерінің аумағынан біршама асып түседі. Каспий теңізі өзінің ұзақ тарихында қазіргі пішініне келгенге дейін өзінің кескіні мен көлемін бірнеше рет өзгерткен. Ұзақ уақыт бойы Жерорта, Қара, Азов және Каспий теңіздері Дүниежүзілік мұхтипен бірігіп бір ғана орасан үлкен теңіз бассейнін құрап жатқан.

Каспий теңізінің әр кезеңдерде қырыққа жуық атауы болған. Оны көбінесе оның жағалауында өмір сүрген халықтардың этникалық атаулары бойынша (қазіргі атауы бір кездері оның батыс жағалауын мекендеген каспий тайпаларының атымен байланысты қойылған), немесе оның жағалауындағы қалалар, облыстар немесе елдердің атауларымен байланысты қойылған. Мысалы, ірі порттың аты бойынша –Баку, Гиркания жағалау елі бойынша – Гиркан, Абескун жағалау өлкесі бойынша –Абескун, солтүстік-батысты мекендеген хазарларға байланысты –Хазар теңізі деп аталған. Орыстар Каспийді Волганың сағасын мекендеген халықтың атымен Хвалын деп атаған. Ирандықтар, өз кезегінде, ежелгі иран халықтары мекендеген жағалаудағы тарихи облыстарының немесе теңіздің географиялық орналасуына байланысты Дарья-е Казар (Хазар теңізі), Дарья-е Мазандаран (Мазандаран теңізі) немесе Дарья-е Комаль (Солтүстік теңіз) деп атаған.

Каспий теңізінің қазіргі өсімдіктер дүниесі қарапайым кіші организмдерден бастап қалыптасқан өсімдіктерге дейінгі саны 728 түрге жетеді. Онда өмір сүретін теңіз флорасы бірнеше қайтара тұздану мен тұщыланудың әсерімен түбегейлі өзгерістерге ұшырады, соның нәтижесінде тұщы суда өмір сүретін түрлері көбейді және теңіз флорасы барынша азайып кетті. Волга-Дон каналы ашылған соң мұнда Азов және Қара теңіздерді мекендейтін балдарлардың басқа түрлері пайда болды. Каспий теңізін жануарлардың 1809 түрлері мекендейді. Каспий теңізінің табиғаты ежелгі заманнан бері көптеген ғалымдар, саяхатшылар мен мемлекеттік қызметкерлердің назарын аударған. Осы айдынның табиғи ресурстарын игерудің каспий маңы елдері мен қоршап жатқан елдердің халық шаруашылығында маңызды экономикалық мәні бар.

Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар құяды. Олардың теңізге қүятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км³. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзенінің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак, Самур, Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты ағын сулар жоқ. Теңізге құятын өзендер мен қоректік заттың мол тасымалдануына байланысты, Каспий теңізі балыққа бай, итбалық та көп кездеседі. Итбалық теңіздің бір кезде Солтүстік Мұзды мұхитпен байланыста болғанын көрсетеді. Балықтар мен итбалықтың үлкен кәсіптік маңызы бар. Ең бағалы балықтарға бекіре (бекіре, шоқыр, қортпа) тұқымдастары жатады. Дүние жүзінде жыл сайын ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 80%-ынан астамы Каспий теңізі үлесіне тиеді. Каспийде ауланатын бекіре тұқымдас балықтардың Қазақстан үлесіне 40%-ы тиеді. Каспийде өсімдіктердің 500 түрі, балық пен жануарлардың 769 түрі мекендейді. Мұнда балықтың 55 түрі кездеседі. Бағалы балық — қортпа (белуга) үзындығы 6-7 м-ге, ал салмағы 1800 кг-ға дейін жетелі, 100 жылға дейін тіршілік етеді. Бекіренің (осетр) ұзындығы 2,3 м, салмағы 100 кг-ға дейін барады. Шоқырдың (севрюга) үзындығы 2,2 м-ге, салмағы 40-80 кг-ға дейін жетелі. Каспийде олардан басқа сазан, көксерке, сыла, майшабақ, т.б. ау даналы.

Каспий жағалауында қазіргі кезде құстардың 260 түрін кездестіруге болады. Тек Каспийдің шығыс жағалауында жыл сайын кәсіптік маңызы бар 2 млн құс қонақтайды. Кей жылдары суда жүзетін 3 млн-дай құс қыстап шығады.

Кендірлі–Каспий теңізінің оңтүстік-шығысындағы шығанақ. Маңғыстау облысы Қарақия ауданында орналасқан. Құрлыққа 22 км шамасында еніп жатыр. Батыс бөлігінде Кендірлі құмқайырымен ұштасады. Шығанақтың теңізге шығар жеріндегі ұзындығы 3 км. Орташа тереңдігі 3,5 м. Солтүстік жағалауға жақын бөліктерінде су асты жартастары су бетіне шығып жатыр. Шығанақтың теңізге шығатын жерінде сүйірлі келген Порсу мүйісі орналасқан. Жағалауында неогеннің құм шөгінділері түзілген. Кезінде Форт-Александровск – Красноводск аралық байланыс бекеті және балықшы ауылдарының мекені болған. Сонымен қатар жаугершілік кезеңнен қалған 7 қыз мұнарасының қирандысы сақталған. Болшақта туристік орталық атануға толық мүмкіндігі бар.

Сығынды – бұл Маңғыстаудағы ең әсем жерлердің бірі. Форт-Шевченко қаласынан 80 шақырым қашықтықта, оңтүстік-батыс бағытта орналасқан. Сығынды – бұл шөл мен теңіз, таудың өзара ымдасып, бірегей, бір ағзаға айналып, өмір сүріп жатқан жері.

Сығынды табиғатының астарлы сыры таңғажайып. Бір жағынан ақшағыл сусыма құмды жағажайы бар жүздеген шақырымға созылып жатқан жартасты Каспий жағалауы жатса, екінші жағынан жер шарындағы шөл даланың түгелге жуық үлгісін көз алдыңа келтіргендей керілген кең байтақ шөлейт жатады. Бір жағынан құлама құздар мен тылсымға толы үңгірлер, қыратты терассалары аспан әлеміне бөлегендей көрініс табады. Алыстан көз тартатын осының бәрі кімді де боса осы өлкеде болғандардың жадында осынау қайталанбас сұлулық ұзақ уақыт сақталады.

Каспий жағалауының Түлкілі жері өте әдемi. Жағалаулы жондар бұл жерде тас террасаларымен суға түсе, тiкелей теңiзбен ұштасады. Теңiздің түбiне құм мен ұлу бақалшықтарының жармалары төселген. Бұл жерде тіпті күштi теңiз дауылдарында да су мөлдiр болып қалады. Жергiлiктi саяхатшылар «Шайтанның саусағы» деп атаған шомбал жартас күзет мұнарасы ретінде су үстiнде төніп тұр.

Көсе – Баутино кентінің батыс бөлігін алып жатыр. Табиғаты әсем, теңіз жағалауынан орын тепкен өлке. Бұл өңір Каспий теңізінен келетін орасан үлкен толқынды ішке енгізбей өз бойында ұстап қалады.
Теңіз екі бөлігінен де шайып жатыр. Сондықтан мұнда круизбен немесе салмен қыдыру, жағажай волейболы немесе футболын ойнауға, жастар үшін көңілді би кештерін ұйымдастыруға болар еді. Мұнда су деңгейі таяз әрі қатпайтындықтан мұнда аққулар, құстардың басқа да өкілдері тұрақтайды.

1. Кондыбаев С. «Эстетика ландшафтов Мангистау»

2. Герасименко О. Полуостров сокровищ. – А-А.: Казахстан, 1968.

3. Жамалбеков Е.У. Казыналы тубек. – А-А.: Кайнар, 1990.

4. Жемчужина Каспия – Актау: Владимар, 1998.

5. Кондыбаев С. Мангыстау географиясы. – А-ты: Каганат – К.С., 1997.