Бўрынєы жјне ертеѕгі
кїнгі сала бойынша оќыту
арасындаєы кјсіби баєдар беру
ХЌТУ-ніѕ магистр-оќытушысы Батырова
А.Т.
АКБ-013 тобыныѕ студенті Жорабекова
К.Г.
Кез келген кјсіби ґз орнын табу мен
мамандыќ, жўмыс таѕдау мјселесініѕ ґзіндік негізі мен бастауы болады. «Олар
ќандай негіздер мен бастаулар?» - деген сўраќтар туындайды. Мамандыќтар сияќты
адамдар арасында да тўраќты айырмашылыќ болады. Атап айтќанда, адамдардыѕ їлкен
тобында сыртќы объектілерге назар аудару реакциясыныѕ жылдамдыєы, аќпаратты
сезіну мен шешім ќабылдаудаєы кґрсеткіштер арасындаєы айырмашылыќ 3-4-ке жетеді;
сондай-аќ ќызба – байсалды, ўќыпты – ўмытшаќ, ашыќ мінезді – тўйыќ мінезді, кек
саќтаєыш – кґѕілшек, ыќыласты, ќайырымды – ќатыгез жјне т.б. сияќты мінездер
шеѕберінде темперамент пен мінездердіѕ 1200 вариациясы зерттеулерге сјйкес
аныќталєан. Адамныѕ осы ерекшеліктері арасындаєы белгілі бір їйлесім табуы
мамандыќтыѕ айќын бір тобына сјйкестілігін немесе кґмескі тїрде баєыттылыєын
білдіреді. Дегенмен, «ґзінде ойша» - јрбірінде, ал олар ондаєан мыѕ, сондыќтан да олардыѕ адамєа ќояр
талабы, ґз есебі болады. Біз таѕдаймыз
жјне олар бізді таѕдайды. Адам
табиєатыныѕ мамандыќ талаптарына сјйкес
келуі, біз еѕбек ету мен ґмір сїруде ќанаєаттанушылыќќф, табысќа ќол
жеткізуге, жаєдайыныѕ кґтерілуіне жјне жараќат
алуы мен кјсіби ауруєа
ўшырауына, еѕбек сапасы мен еѕбек ґнімділігін арттыруєа їлкен нјтижелерге
жетеміз. Кґзбояушылыќ жоєалып,
ґзімізді алдаусырату мен уайымдау азая тїседі.
Мектептіѕ јрбір бітірушісініѕ кґкейінде
«Кім боламын?» деген мјселе тўрады. Оны ґзініѕ мїдделері мен бейімділігі, жјне
де мемлекеттіѕ мїддесі мен еѕбек
нарыєыныѕ белгілі бір мамандыќќа деген мўќтаждыєын ескере отырып оны дўрыс шешу
ќажет. Егерде бўл критерийлерді есепке алмасаќ, ол кезде «дипломды» жўмыссызєа
айналу ќиын емес.
Осыєан байланысты маѕызды
јлеуметтік-экономикалыќ міндет республиканыѕ бїкіл территориясын ќамтушы
жјне жастарєа бірдей кјсіби
баєдар беру ќызметін ќамтамасыз етуші
кјсіби баєдар берудіѕ мемлекеттік
жїйесін ќўру жјне бірізділікпен дамыту болып
табылады.
Кјсіби баєдар беру жїйесі бїкіл кадрлыќ саясаттыѕ
ажырамас элементі жјне їздіксіз білім
беру мен тиімді жўмыспен ќамту жїйелерініѕ бґлігі болуы тиіс.
Дегенмен, мектепте кјсіби баєдар беру
жїйесі жолєа ќойылмаєан. Оќушылармен ўйымдастырылатын бўл жўмыс оќу пјндерін
оќытуда жанама тїрде єана жїзеге асырылады деп айтуєа болады жјне оны сала
бойынша білім беру Концепциясына сјйкес «оќушыларда ќызметтіѕ белгілі бір
тїріне, оќу пјндеріне, білім беру салаларына деген ќатынастарын, ќызыєушылыєы
мен ќабілеттерін аныќтаудыѕ алуан тїрлі сынамалары» ретінде ќарастыруєа болады. Алайда оќушыныѕ ќызыєушылыєы јртїрлі
болып келетіні ќўпия емес, ол математиканы да тарихты да жаќсы кґреді, шетел
тілімен ынталана айналысады жјне де ќандай да бір техникалыќ шыєармашылыќ їйірмесі
мен спорт секциясына ќатысады жјне де осылардыѕ барлыєына їлгереді. Сондай-аќ
ќызыєушылыќтары мен бейімділіктері мїлдем кґрінбейтін де жаєдайлар кездеседі.
Бўл жаєдайда не істеу керек? Бўл жерде мамандыќ саласына дейінгі даярлау
кезеѕінде, яєни базалыќ мектепте жїйелі маќсатты баєытталєан жўмыс ќажет, ол оќушыларєа ґздерініѕ кјсіби
бейімділіктерін аныќтауына, ќоєамєа ќажет мамандыќќа деген ќызыєушылыєын ќалыптастыруєа, кјсіби білім алу жолдарымен
танысуына кґмек береді.
Егерде базалыќ мектепте жїйелі кјсіби
баєдар беру жўмысы жїргізілсе, ол кезде оќушыда жоєары сыныптарєа ґту кезінде
жјне оќуын жалєастыру їшін саланы
таѕдауда табанды кјсіби баєдар
ќалыптасады.
Саланы таѕдау саналы
тїрде жїреді: ол тек оќушыныѕ мїддесіне,
ќызыєушылыєына сјйкес болумен ќатар, оныѕ психикалыќ мїмкіндіктері мен
еѕбек нарыєыныѕ мўќтаждыќтарын есепке
ала отырып жїреді.
Кјсіби баєдар беру жўмысыныѕ мјні неде?
Оныѕ міндеттері білім туралы Заѕда белгіленген, жалпы
білім беру мектептерініѕ міндеттерімен
толыєымен сјйкес келеді. Бўл оќушыныѕ жеке ќызыєушылыєы мен ќоєам
мўќтаждыќтарын ќанаєаттандыратын мамандыќты негізді таѕдауєа даярлыєы. Ол мына
схема тїрінде берілуі мїмкін:
Сондай-аќ, кјсіби баєдар беру жўмысы тїрлерініѕ тґмендегідей
мазмўнды ќамтитынын кґруге болады.
Кјсіби аќпарат - оќушыны мамандыќтар јлемімен, мамандыќты
таѕдау ережесімен, мамандыќ таѕдаудыѕ јлеуметтік-экономикалыќ, психологиялыќ
жјне дјрігерлік-физиологиялыќ аспектілерімен толыќ жјне жан-жаќты танысуын
білдіреді, бўл кјсіби таѕдауєа даярлыќ їшін еѕ маѕызды алєышарт болып табылады.
Кјсіби аќпараттыѕ басты міндетіне еѕбек іс-јрекетініѕ кез келген тїріне деген
сїйіспеншілікке тјрбиелеу, елдіѕ халыќ шаруашылыєымен наќты аймаќтыѕ ќазіргі
жјне ертеѕгі кїнгі мамандарєа деген
мўќтаждыќтарымен танысу жатады. Ол сондай-аќ бірінші кезекте еѕбек нарыєында мамандыќтыѕ беделін кґтеруі тиіс. Бўл
жўмысты 1-сыныптан бастап, біртіндеп сыныптан сыныпќа ґтуде мјліметтер шеѕберін
кеѕейте жјне кїрделендіру керек. Жўмыстыѕ
ўйымдастырушысы сынып жетекшісі болып табылады, ал кјсіби аќпарат
мјселелері сыныптыѕ тјрбие жўмысы жоспарына енуі тиіс. Кјсіби баєдар беруге
баєытталєан јѕгіме, сынып саєаты, диспуттар, топсеруендер жатады. Бўл
іс-шараларды ґткізуге педагог-психологты,
мектеп кітапханашысын жјне дјрігерді, ата-аналар комитетініѕ мїшесін,
мектептіѕ жастар ўйымыныѕ, ауданныѕ кјсіпорындары мен ўйымдарыныѕ ґкілдерін де
ќатыстыруєа болады. Олар ґздерініѕ кјсіби ќўзырлыєына сјйкес оќушыларєа кјсіби
мамандыќ таѕдаудыѕ алуан тїрлі ќыры-сыры туралы аќпарат береді.
Кјсіби тјрбиелеу –
оќушылардыѕ бейімділігі мен кјсіби ќызыєушылыќтарын ќалыптастыру бойынша
бірќатар іс-шараларды ќамтиды. Бўл кјсіби баєдар беру іс-јрекеті жўмыс оќу
жўмысыныѕ тиімділігін кґтерудіѕ негізі ретінде оќушыларды оќудан тыс јртїрлі
ќоєамдыќ-пайдалы ќызметке тарту, оларды
танымдыќ мїмкіндіктерге, ґзін-ґзі тануєа жјне ґзін-ґзі тјрбиелеуге ынталандыруды білдіреді.
Кјсіби баєдар беру жўмысын осы бґлігінде
сынып жетекшісі пјн мўєалімдерімен тыєыз байланысты јрекет етуі тиіс.
Оќушылардыѕ тїрлі оќу пјндеріне деген ќызыєушылыєын аныќтап жјне ќолдап отыру,
ґзін ќызыќтырып отырєан ќызмет саласын зерттеу бойынша ґзіндік жўмысќа
ўмтылдыру. Бўл жерде јсіресе, олар кјсіби іс-јрекет типтерініѕ біріне деген
басым ќызыєушылыќты есепке ала отырып таѕдаєан болса, ондай жаєдайда оќушылар
ќызыєушылыќтары бойынша їйірмелері мен пјн їйірмелері жаєымды рґлді атќаруы
тиіс. Ґйткені, соныѕ негізінде еѕбекке
деген сїйіспеншілік, кез келген жўмысќа
психологиялыќ даяр болу, тек наќты жўмыста єана мамандыќќа деген ќўрмет,
кјсіби мїддеге тјрбиелеу мїмкін болады.
Кјсіби
кеѕес беру – бўл мамандыќты таѕдау кезеѕіндегі наќты тўлєаєа, немесе
топќа єылыми негізделген ўсыныс. Оєан кґбінесе 9-11 сыныпты бітірушілер мўќтаж болады. Ол кеѕес берілетін тўлєаныѕ бейімділіктері мен
мїдделері, оныѕ тўлєалыќ сапаларын білуге негізделеді. Кјсіби кеѕес беру жоєары
сынып оќушысына оны ќызыќтыратын мамандыќтыѕ лайыќтыєын ґлшеп кґруге кґмектесу,
оќушыныѕ наќты мамандыќќа ќызыєушылыєын ќанаєаттандыру маќсатында жїргізіледі.
Кеѕес беру барысында таѕдаєан мамандыєы бойынша білім алу жолдары, оќу мерзімі, кјсіби ґсудіѕ келешегі, еѕбек
нарыєындаєы мамандардыѕ ќажет болуы аныќталады. Мектепте кеѕес беруші рґлінде
сынып жетекшісі, педагог-психолог немесе јлеуметтік педагог бола алады.
Кјсіби диагностика - кјсіптік баєдар берудіѕ басты элементі болып табылады. Онсыз не кјсіби кеѕес беру, не
кјсіби тјрбие, не кјсіби іріктеу жўмыс істей
алмайды. Кјсіби диагностика оќушыныѕ тўлєасын зерттеумен, ґсу
їдерісін, сапасын, ќабілеті мен ќызыєушылыєын
ќалыптастырумен айналысады. Бўл тўлєаныѕ кјсіби ґз орнын аныќтауы
ќалыптасатын іргетасы болып табылады. Бўл жўмысты бїкіл мектепте оќу кезеѕінде сынып жетекшісі мен
педагог-психолог алуан тїрлі јдістемелер кґмегімен жїргізеді. 7-11-ші сынып
оќушыларымен оны сўраќ ќою, анкеталар кґмегімен жїргізуге болады.
Мектеп їшін осы тґрт кјсіби
баєдар беру жїйесін ќўраушылар еѕ бастысы болып табылады. Біраќ та
мектеп бітірушілердіѕ кјсіби іріктеу, кјсіби бейімделу, еѕбек нарыєы туралы да
тїсінігі болуы тиіс.
Кјсіби іріктеу
– адамныѕ еѕбектіѕ наќты тїріне жарамдылыєын аныќтайды. Кјсіби іріктеу бойынша жўмыс ќиын да кґп еѕбек етуді,
физиология, психология, медицина мен педагогика саласынан арнайы даярлыќты талап етеді. Кјсіби баєдар берудіѕ бўл элементі жўмысќа
ќабылдау кезінде пайдаланылады жјне адамныѕ еѕбектіѕ наќты тїріне
жарамдылыєын аныќтайды. Біраќ та оќушыларєа таѕдаєан мамандыєы бойынша ќажетті
сапалы ќасиетті ґзінде маќсатты ќалыптастыруєа баєытталєанын їшін білуі
маѕызды.
Кјсіби бейімделу
- бўл жас адамныѕ ґндіріске, жаѕа јлеуметтік ортаєа, еѕбек жаєдайына жјне наќты
оќиєаныѕ ерекшеліктеріне бейімделудіѕ белсенді їдерісі. Кјсіби бейімделудіѕ
сјттілігі мамандыќты дўрыс таѕдаудыѕ басты критерийлерініѕ бірі, бїкіл кјсіби
баєдар беру жўмысыныѕ тиімділігін баєалау болып табылады. Сонымен, кјсіби
баєдар берудіѕ барлыќ компоненттерін
шеберлікпен їйлестіре білу мамандыќты єылыми
тўрєыдан таѕдаудыѕ негізі болып
табылады.
Сондай-аќ, кјсіби баєдар беру жўмысыныѕ формалары мен јдістері жалпы білім беретін мектептердіѕ оќу-тјрбие
жўмысыныѕ жїйесіне енеді. Бўл логикалыќ жаєынан кјсіби баєдар берудіѕ јрбір
жїйесініѕ ќызметінен келіп шыєады:
I.
Кјсіби аќпарат
1.
Кјсіби баєдар беру таќырыбыныѕ телерадиобаєдарламалары, јѕгіме, лекциялар.
2.
Мамандыќ туралы кинолекторий.
3.
Кјсіпорындар мен мекемелерге,
кјсіби-техникалыќ оќу орындарына топсеруендерге бару.
4.
Кјсіпорын басшыларымен, ґндіріс озаттарымен, жас жўмысшылар кездесулер.
5.
Профессиографикалыќ материалдар, оќу орындарыныѕ, тїрлі меншік формасындаєы
мекемелер мен кјсіпорындардыѕ
жарнамалыќ проспектілері.
6.
Тїрлі деѕгейдегі оќу орындары туралы аныќтама материалдарыныѕ жинаќтары.
II.
Кјсіби тјрбие
1.
Еѕбекті оќыту.
2. Ата-аналармен таќырыптыќ жиналыстар ґткізу, педагогикалыќ кеѕестер.
3.
Пјндік їйірмелер, факультативтер, ќызыєушылыєы бойынша їйірмелер ўйымдастыру.
4.
Мектептік таќырыптыќ кештер, ќызыќты кездесулер клубтарын, кјсіби баєдар беру
жўмыстарыныѕ ток-шоуларын, думандарын
ўйымдастыру .
III.
Кјсіби диагностика
1.
Дјрігерлік тексерулер (оќушыларды дјрігерлік тексерулер, дене дамуы мен
денсаулыєыныѕ жай-кїйініѕ ауытќуларын аныќтау маќсатында, оларды тїзету мен емдеу, сондай-аќ белгілі бір
еѕбек іс-јрекетініѕ тїрлері їшін дјрігерлік кґрсетулер бойынша мїмкін болатын
шектеулерді белгілеу).
2. Психодиагностикалыќ тестілеу.
3. Кјсіби баєдар беру картасы.
IV.
Кјсіби баєдар беру кеѕестері
1.
Анкеталау жолымен оќушылардыѕ кјсіби жоспарларын зерттеу.
2.
Кјсіби баєдар беруге кеѕес берушімен жеке јѕгімелесу.
3.
Оќушылардыѕ мїмкіндіктері мен ќызыєушылыќтарына сјйкес болашаќ мамандыќты таѕдау жјне оны алудыѕ мїмкін
болатын жолдары туралы ўсыныстар.
V. Кјсіби іріктеу
1. Мамандыќтар
бойынша іріктеу јдістемесін жасау.
2.
Жўмысќа тїсушілер їшін мамандыќќа деген кері кґрсетулерін аныќтау.
3.
Оќушыларды кјсіп салаларына сјйкес оќу-ґндірістік комбинаттарында,
кјсіптік-техникалыќ оќу орындарында кјсіби даярлауєа дейінгі бґлімдерде оќыту
їшін іріктеу.
VI. Еѕбек нарыєы
1.
Еѕбек нарыєы
туралы аќпарат: талап етілетін жјне талап етілмейтін мамандыќтар.
VII. Кјсіби
бейімделу
1.
Жетекшілікті ўйымдастыру.
2.
Екі жыл бойы мектеп бітірушіге баќылау жасау.
3.
Ґз бетімен ґмір сїрудіѕ бастапќы кезеѕінде јлеуметтік бейімделуге ќолдау кґрсету мен јлеуметтік-педагогикалыќ
жјне психологиялыќ кґмек кґрсету.
I. Кјсіби баєдар беру жўмыстарына
аќпараттыќ жетекшілік жасау:
1. Оќу орындары туралы аныќтама материалдар жинаєы мен жол кґрсетулер.
2. Жаднамалар:
- келісім-шарт туралы;
- їздіксіз
оќыту мїмкіндіктері туралы;
- ґндірістен
ќол їзбей оќу орындарында оќитындар їшін жеѕілдіктер мен кепілдіктер;
- «ќиын
жасґспірімніѕ» кјсіби ґз орнын табуєа ќўќыєы;
- ЖОО, АООЌ, КТОО-на тїсушілер їшін.
3. Дайындыќ курстары.
4. Ашыќ есік кїндері.
5. Орталыќтандырылєан тестілеу туралы аќпарат.
6. Тўсаукесерлер:
- «Мамандыќ алу жолдары» (9 - сынып).
- «Мамандыќ алу жолдары» (11 - сынып).
- «Мамандыќты таѕдау ережелері»
7. Орталыќтыѕ
айсайынєы аќпараттыќ бюллетені.
II. Кјсіби баєдар беру жўмыстарын јдістемелік ќамтамасыз
ету:
- «Кјсіби баєдар беру бойынша кабинеттер мен бўрыштар рјсімдеу, јрлеу бойынша јдістемелік ўсыныстар»;
-
«Кјсіби мерекелер кїнтізбесі»;
- «Орындай білу дегеніміз не?» ойын-пікірталастыѕ сценарийі (6 - сынып);
- «Мамандыќтар карнавалы» сценарийі;
- «Оќушылардыѕ кјсіпорындарєа, ўйымдарєа,
мекемелерге, оќу орындарына топсеруенге шыєуын
ўйымдастыру жјне ґткізуге» јдістемелік
нўсќаулар;
- «Оќушылардыѕ тўлєасын кјсіби баєыттауды
зерттеу»;
- «Кјсіби баєдар беру жўмыстары бойынша мамандарєа кґмек».
Пайдаланєан јдебиеттер:
1.
Захаров
Н.Н., Симоненко В.Д. Профессиональная ориентация школьников. – М.: Просвещение,
1989.
2.
Скаткин
М.Н., Костяшкин Э.Г. Трудовое воспитание и профориентация школьников. М.:
Просвещение, 1984.
3.
Тарасевич
С.В.,.Шалима Н.А, РЦПОМ бас мамандары.