Право /1.История государства и права.

Оқытушы, құқық магистрі Омар Б.М., Баетов Е.К., ЗҚТ-011 тобының студенті Айдарбеков А

Қ.А.Ясауи  атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті. Қазақстан    

Қазақстан Республикасы сот жүйесінің даму кезеңдері және оны реформалаудың құқықтық маңызы

 

Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін жариялаған күннен бастап жүзеге асырыла бастаған саяси, әлеуметтік және құқықтық өзгерістер ұлттық құқықтық жүйе­нің, соның ішінде сот жүйесі мен сот ісін жүргізудің қалыптасуына жол ашты.  Сол уақыттан бастап сот саласында мем­­­­ле­­кеттік биліктің өз алдына дербес бір тар­­­мағы ретінде – сот жүйесі қалыптасты.

Тәуелсіздік жылдарында сот жүйесінің қалыптасуына жасалған талдау, оның қалыптасу серпіні мемлекеттің құқықтық жүйесін дамытудың негізгі бағыттарын айқындайтын бағдарламалық құжаттар­дың қабылдануына байланысты болғанын көрсетеді. Әдетте мұндай құжаттарға мемлекеттік бағдарламалар, құқықтық саясат тұжырымдамалары жатады.

Қазақстанның өзін демократиялық, құқықтық мемлекет ретінде орнықтыруы, сот жүйесінің түбірімен өзгеруінің негізгі алғышартының бірі болып табылды. Бұл кезеңдегі  сот жүйесін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ретінде КСРО Конституциясы, сот құрылымы, судьялардың мәртебесі туралы заңдар танылды. Осы нормативтік-құқықтық актілер бойынша сот төрелігін жалпы юрисдикция соттары мен төрелік соттар атқарды.

Қоғам бір орында тұрмайды, ол әрдайым өсіп, дамып отырады. Сол қоғаммен бірге, қоғам ішіндегі органдар жүйесі де заман талабына сай әркез өзгеріп, дамиды. Соған байланысты,  Қазақстанның сот жүйесі өз тәуелсіздігін алған жылдардан бері көптеген реформаларды жүзеге асырды. Сол реформалар сот жүйесінде орын алған қайшылықтарды жойып, одан әрі жетілдіруге бағытталды. Ендеше, Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылдан бергі сот жүйесінің дамуын мынадай кезеңдерге бөліп қарастыруға болады.

Бірінші кезең: Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының қабыл­дануы. Ол сот билігінің ұйымдастырылуы мен қызметінің негізгі қағидаларын бе­кітіп берді. Осы Конституция бойынша Конс­титуциялық сот, Жоғарғы Сот, Жо­ғары төрелік сот пен төменгі сатыдағы сот­тар сот төрелігі органдарына жатқы­зыл­ды. Қандай да болмасын өзге орган­ның немесе лауазымды тұлғаның сот би­лігі функцияларын өзіне алуға құқылы емес­тігі, соттар мен судьялардың мәрте­бе­сі конституциялық заңдармен белгіле­не­тіндігі, нақтылы істер бойынша сот тө­релігін жүзеге асыру мәселелері жөнінде судь­ялардың есеп бермейтіндігі, судья­ларға ешкімнің тиіспеуі және тағы басқа мәселелер атап көрсетілді. Негізінен 1993 жылғы Конституция құқықтық жүйенің қа­лыптасуына және қоғамда демокра­тиялық үрдістердің дамуына маңызды ықпал етті. Конституцияның қағидаларын іске асыру мақсатында 1994 жылғы 12 ақпанда Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламаның басты ұста­ны­мы сот құрылысы мен сот ісін жүргізуді қайта құруға, материалдық және іс жүргізу заңнамасын жетілдіруге негізделді. Онда жас мемлекеттің жаңа қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономика­лық және халықаралық мәртебесіне ана­ғұрлым толық сай келетін сот жүйесін одан әрі дамытудың басым бағыттары ай­қындалды. Сот ісін жүргізудің шын мәнінде жа­рыспалылығын орнықтыру, сотты дәлел­демелерді жинау міндетінен босату, сот қызметінен айыптаушылық белгілерін алып тастау, соттарды бір жүйеге біріктіре оты­рып, барынша мамандандыру көз­дел­ді. Халық заседательдері институтының таратылатыны, судьяларды конкурспен іріктеуге жол берілетіндігі белгіленді. Жоғарғы Сот бірыңғай сот жүйесіндегі жоғары сот сатысы деп танылды.

Екінші кезең: 1995 жылы 30 тамызда бүкіл­ха­лық­тық референдумда қа­былданған Қазақстан Республикасының Конституциясы судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз етудің қажетті кепілдіктерінің болуын қарастырды. Төрелік соттар жүйе­сі таратылып, олардың функциялары жалпы юрисдикция соттарына берілді. Бұл Конститу­цияның қабылдануы қоғамды әрі қарай де­мократияландырудың шынайы қа­жет­­­тілігі, тәуелсіз Қазақстанның конс­титу­циялық дамуының жаңа кезеңінің бастауы болды. Осы уақыт аралығында Елбасының тікелей қолдауымен жүр­гі­зілген сот реформасы жаңа кезеңдерді басынан өткерді. Конституциямыз бойынша еліміз – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет болып жарияланды. Заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтары өз құзы­реттерін орындау кезінде тығыз байланыста болады. Бірақ, бұл қарым-қатынас заң негізінде жүзеге асады. Қазақстан Республикасы Консти­ту­ция­ның 76-бабында: «Сот билiгi Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзiне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етудi мақсат етiп қояды. Сот билiгi Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының негiзiнде туындайтын барлық iстер мен дауларға қолданылады. Соттар шешiмдерiнiң үкiмдерi мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi болады» – делінген [1, 1]

1995 жылы 25 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасы Прези­дентінің “Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі тура­лы” №2694 Конституциялық заң күші бар Жар­лығы соттар қызметінің негізгі қағида­ла­рын, соның ішінде судьялардың құқық­тық және әлеуметтік кепілдіктерін ай­қындап берді. Бұл Жарлық еліміздегі сот жүйесін реформалау мәселесіндегі көп жыл­ғы пікірталастың қорытындысы іс­петтес болды. Онда: судьяны құрметтемегені үшін жауапкершілік енгізу, судьяларға еш­кім­нің тиіспеуі, судьялардың өкілеттіктерін тоқтата тұрудың және тоқтатудың негіз­де­рін орнықтыру, судьяның тәртіптік жауапкершілікке тартылу жағдайларынан басқа кезде мәні бойынша қаралған немесе өндірісінде тұрған істер бойынша қандай да бір түсініктеме беруге міндетті еместігі, судьяға соттан тыс функциялар мен міндеттерді жүктеуге тыйым салу қарастырылды. Судьялардың заң жүзінде осындай мәртебеге ие болуы олардың тәуелсіздігін нығайтып, беделін бекітті. Азаматтардың жергілікті мемлекеттік басқару органдарының, қоғамдық бірлес­тіктер мен лауазымды тұлғалардың заңға қайшы шешімдері мен іс-әрекеттерін сотта даулауға бет бұруы – сотқа деген сенімнің өсуін көрсетті. Жергілікті сот судьяларын ел Президентінің тағайын­дауы, Жоғарғы Соттың судьяларын Пар­ламент Сенатының сайлауы енгізілді. Та­рихта алғаш рет судьялар тұрақты мер­зім­ге тағайындалды, бұл олардың тәуел­сіз­дігінің кепілдігін анағұрлым күшейтті. Сонымен қатар, әділетті де бұлжымас сот шешімдерін шығаратын білікті, тәуелсіз судьялар корпусын қалыптастыру тетігі жасалды.

Сот жүйесінің одан әрі дамуы 2000 жыл­ғы 25 желтоқсанда “Қазақстан Рес­публикасының сот жүйесі мен судьяла­рының мәртебесі туралы” Конституциялық заңның қабылдануына орай жаңа қарқын алды. Конституциялық заң сот-құқықтық реформасының кезекті кезеңіне жол ашты. Заңда республикадағы сот құрылы­мы­ның принципті жаңа нормалары, сот­тардың қызметін ұйымдастыру тәртіптері белгіленді. Атап айтқанда, Жоғарғы Сот­тың шаруашылық және азаматтық істер жөніндегі алқалары біріктіріліп, әскери алқасы таратылды, мұның өзі іс жүргізу заңнамасында қарастырылғандай, сот ісін жүргізуді белгілі бір ізге түсіруге мүм­кін­дік берді. Судьялардың тек сот төрелігін жүзеге асыруын, сотқа тән емес қызметтермен соттардың айналыспауын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы” 2000 жылғы 12 қазандағы Жарлығымен Жоғарғы Сот жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет (бұдан әрі – Комитет) құрылып, соттардың қызметін және атқарушылық іс жүргізуді қамтамасыз ету функциялары Әділет миинстрлігінен алынып, осы Ко­митетке берілді. Комитет пен облыстардағы соттар әкімшілері ұйымдық, қаржылық және материалдық-техникалық функцияларды орындай отырып, жергілікті соттардың жергілікті атқарушы билік органдарынан тәуелсіздігін қамтамасыз етті.

Үшінші кезең: 2002 жылы сот жүйесін одан әрі жетілдіруге бағытталған мемлекеттік Құ­қықтық саясат тұжырымдамасы қа­был­дануы еді. Тұжырымдамада сот жүйесін же­тіл­дірудің, судьялардың тәуелсіздігін нығай­тудың негізгі критерийлері тағы да айқындалды. Сот жүйесін одан әрі жетілдіру мақсатында экономикалық, әкімшілік, ювеналдық (кәмелетке толмағандар ісі бойынша) және басқа да арнаулы соттар институтын дамыту мәселесін қарастыру, сондай-ақ азаматтық-құқықтық дауларды шешудің балама әдістерін, мысалы, ара­лық соттардың қызметін заңмен реттеу, оларды халықаралық стандарттарға жа­қын­дата отырып, қарастыру көзделді. Аталған тұжырымдамаға сәйкес, Пре­зиденттің Жарлықтарымен маманданды­рылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттар, Алматы қаласында ма­мандандырылған қаржылық сот және Астана және Алматы қалаларында кәме­летке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар құрылды. Жалпы алғанда, соттарды мамандандыру азаматтардың құқықтарын қорғау шегін кеңейтуге мүмкіндік берді.

Сот жүйесіндегі құрылымдық өзгеріс­терге орай, сот ісін жүргізудің де заңна­малық тұғыры жасалды. 2006 жылғы 16 қаңтарда “Алқабилер туралы” және “Қа­зақстан Республикасының кейбір заңна­ма­лық актілеріне алқабилердің қатысуы­мен қылмыстық сот ісін жүргізу мәсе­лелері бойынша өзгерістер мен толықты­рулар енгізу туралы” заңдар қабылданып, аса ауыр қылмыстар туралы істер бой­ынша қылмыстық істерді қарауға алқа­билердің қатысуы қарастырылды. Сонымен қатар, азаматтық құқықтық қатынастардан туындайтын дауларды шешудің баламалы әдістерін енгізу мақсатында 2004 жылғы 28 желтоқсанда “Аралық соттар туралы” және “Халық­­аралық коммерциялық төрелік туралы” заңдар қабылданды. Бұл заңдар дауларды соттан тыс шешу тәртібін қарастырады.

Төртінші кезең: 2007 жылғы 21 мамырда Қа­зақстан Республикасының Конституция­сына түзетулер енгізудің нәтижесінде Қа­зақ­стан­ның сот жүйесі азаматтардың құ­қықтарын қорғаудың қуатты тетігіне, со­ның ішінде қамауға алуға соттың санкция беру құ­қығына ие болды. Сот жүйесінің жұмысын және сот төрелігін іске асыруды реттейтін жаңа заңдар топтамасы қабыл­данды. “Қылмыстық іс жүргізу кодексіне өз­ге­рістер мен толықтырулар енгізу туралы” 2008 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңымен Қылмыстық іс жүргізу кодексіне өзгерістер енгізіліп, қамауға алуды санкциялауды соттың ерекше құзырына беру қарастырылды. «Қазақстан Республикасының Қыл­мыс­тық кодексіне және Қылмыстық іс жүр­гізу кодексіне өзгерістер мен толы­қ­­­ты­рулар енгізу туралы» 2009 жылғы 10 шіл­дедегі Қазақстан Республикасының За­ңына сәйкес, өлім жазасын қолдану ая­сы қысқартылып, ол тек адамдардың қаза болуына ұштасқан террорлық қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс уақытында жасал­­­ған аса ауыр қылмыстар үшін қолданы­латын болып шектелді. Анықтау мен алдын ала тергеудің сот пен прокуратурадан бөлінуін қарасты­ра­тын конституциялық норманың алынып тасталуы тергеу іс-әрекеттерін және аза­мат­тардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтін жедел — із­дестіру шараларын санкциялауды сот­тардың құзыретіне беру жолымен қыл­мыстық іс жүргізудің сотқа дейінгі саты­сында сот бақылауының шегін кеңейтуге мүмкіндік берді [2, 1].

“Қазақстан Республикасының сот жүйе­сі мен судьяларының мәртебесі ту­ралы” Конституциялық заңға 2008 жылғы 17 қарашада өзгерістер мен толықтырулар енгізілуі республиканың сот жүйесі үшін маңызды оқиға болды. Осы заң сот ісін жүргізудің үш буынды жүйесінің негізін қалады. Сонымен қатар, 2009 жылғы 10 желтоқсанда “Қазақстан Республика­сы­ның Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бой­ынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Заң қабылданып, 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап сот ісін жүргізудің үш буынды жүйесі іске қосылды. Осы заңға сәйкес, аудандық сот – бірінші сатыдағы сот, облыстық сот – апелляциялық және кассациялық сатыдағы сот, Жоғарғы Сот – тек қадағалау сатысының соты ретінде жұмыс істей бастады. Міне, осылайша, жаңа тұрпатты сот жүйесін құру жөніндегі міндет бүгінгі таңда өз шешімін тауып, сот органдары елімізде заңдылық пен тәртіпті нығайту бағытында ауқымды жұмыстарды жүзеге асыруда.

Құқықтық саясат тұжырымдамасының 2020 жылға дейінгі кезеңге арналып белгіленген қағидатта­рын жүзеге асыру – елімізде сот жүйесін одан әрі дамыту деңгейін жаңа сатыға көтеруге және азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сенімді қорға­луына кепілдік береді.

Ата Заңымыздың негізінде «Қазақ­стан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы», «Қа­зақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы» Қазақстан Республи­касының Конституциялық заңдары және «Алқабилер туралы», «Медиация туралы», тағы басқа да заңдар қабыл­данды. Сондай-ақ, ағымдағы жылдың 1 шілдесінде «Сот төрелігіне сенімділік деңгейіне жоғарылату және қолжетім­ділікті қамтамасыз ету, істерді апелля­циялық, кассациялық және қадағалау тәртібінде қарау мәселелерін жетілдіру бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне  өзгерістер мен толықты­рулар енгізу туралы» Заңы күшіне енді. Толықтыруларға сәй­кес жергілікті соттардың рөлі едәуір күшейтілді. Іске қосылған жаңашыл­дық­тар аясында облыстық және оған теңестірілген соттарда қылмыстық іс­тер бойынша апелляциялық сот алқа­лары, азаматтық және әкімшілік істер бойынша апелляциялық сот алқалары құрылды. Апелляциялық сатыға қара­луға түскен істер бірінші сатылы сотқа қайтарылмай, іс бойынша түпкілікті шешім қабылданатын болды. Сот актілеріне шағым беру тәртібі нақты реттеліп, сот актілерінің заңды күшіне ену мерзімдері қысқартылды. Енгізіл­ген өзгертулерге сәйкес бұдан былай апелляциялық сот сатысындағы сот акті­лері жарияланған сәттен бастап кү­шіне енеді. Апелляциялық сатының қау­лылары күшіне енгеннен кейін алты ай ішінде кассациялық арыз немесе шағым беруге болады. Жоғарғы Сотқа жүгінбес бұрын кассациялық сатыға арыздану міндетті шарт болып табылады. Заңды күшіне енген, бірақ касса­циялық тәртіпте қаралмаған жергілікті соттардың актілері, қадағалау тәрті­бімен тексерілуге жатпайды. Бұның барлығы сот ісін оңтайландыруға, сот төрелігіне қолжетімділікті қамтамасыз етуге, адам және азаматтың құқын, бостандығын және заңды мүдделерін сотпен қорғаудың тиімділігін арттыруға бағытталған [3, 1]

Тәуелсіз, күшті және әділ сот билігі – құқықтық мемлекеттің демократиялық дамуы мен зиялылық дәрежесінің көр­сеткіші болып табылады. Сот әділдігін жүзеге асыру үшін біз әлі де қыруар жұмыстар ат­қа­руымыз керек және сол еңбектің нәти­жесінде, тұтастай алғанда, сот жүйе­сі­нің беделін көтеруіміз қажет. Әрине, сот жүйесінің беделі, ең әуелі, судья­лар­дың әділ төре­лігімен жасалуы тиіс. Елбасымыздың өзі Ата Заңымыздың әле­уеті әлі де болса толығымен жүзеге аспай келе жатқан­дығын айтқан болатын.

Мемлекеттік биліктің үш тар­ма­ғының бірі – сот билігіне қатысты бол­ған өзгерістердің бірі, ол 2011 жыл­ғы 5 тамызда заңды күшіне енген «Медиация туралы» Заңның қабылдануы еді. Медиация тараптардың ерікті келісім бойынша жүзеге асырылатын, олардың өзара қолайлы шешімге қол жеткізуі мақсатында медиатор­лар­дың жәрдемдесуімен тараптар ара­сын­дағы дауды реттеу рәсімі. Медиацияны, қарапайым тілмен айтқанда, бітім­гер­ші­лік деп түсінуге болады. Яғни, қандай да бір мәселе бойынша тараптар арасында келіспеушілік туған жеке азаматтар немесе заңды тұлғалар оны соттан тыс, өзара келісім жағдайында шеше алады. Екі арадағы келісім медиаторлар арқылы жүзеге асырылады. Аудан, қала, ауыл әкімдері республика аума­ғында кәсіби емес негізде медиацияны жүзеге асыратын кәсіпқой емес ме­диаторлардың тізілімін жүргізеді. Ме­диа­цияның мақсаты: дауды бітімгер­ші­лікпен шешудің екі тарапты да қана­ғаттандыратын нұсқасына қол жеткізу. Медиацияны жүргізу кезінде ерікті­лік, құпиялық, медиатордың тәуелсіз­дігі мен бейтараптығы және медиация тараптарының тең құқылығы мен оның рәсіміне араласуға жол бермеушілік қағидаттары сақталуы тиіс. Медиация тәсілі сот ісіндегі тазалықты, әділ тө­ре­лікті қамтамасыз етудің негізгі тә­сіл­дерінің бірі. Біздің ата-бабаларымыз бұрын бұл тәсілді тиімді қолданып, түрлі дауды билер соты арқылы бітім­гершілікпен шешіп келгендіктен, бұл Заң қазаққа жат емес. Жеке және заңды тұлғалар қатысатын азаматтық, еңбек, отбасылық және өзге де құқық қаты­настарынан туындайтын дауларды реттеу кезіндегі медиация сотқа жүгін­ген­ге дейін де, сот талқылауы басталған­нан кейін де қолданылуы мүмкін [3, 1]

Елбасының Қазақстан халқына арналған 2012 жылдың 27 қаңтарындағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында судьялар корпусын құру тәртібін түбегейлі қайта қарау тапсырмасы қойылған болатын. Осы жұмыстың аясында Судьялардың Жоғарғы Кеңесі мен Жоғарғы Соттың судьяларды іріктеу жүйесін жетілдіру, олардың жауаптылығы мен біліктілігін арттыру бойынша енгізген ұсыныстары Елбасы тарапынан қолдау тапты. Соның арқасында бүгінгі күні сот саласында көптеген оңды өзгерістерге қол жеткізілуде. Республиканың сот жүйесі бүгінгі күні құқықтық мемлекеттің стандартына сай келетін шынайы тәуелсіздігіне қарай қарқынды қадам басуда. Сот жүйесінде болған түбегейлі өзгерістер баршаның сотқа қолы жетуін қамтамасыз етіп қана қоймай, кез келген тұлғалардың өз құқықтарын сот арқылы жүзеге асыруына жол ашып, азаматтардың сот билігіне сенімін күшейтуде.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа Жолдауында былай деген болатын: -«Құқықтық саясаттың маңызды мәселесі азаматтардың Конституция кепілдік беретін сот арқылы қорғалу құқын жүзеге асыруы болып табылады. Бұл үшін сот төрелігін жүзеге асыру процесін оңайлату, оны басы артық бюрократиялық рәсімдерден арылту керек. Жаңа ақпараттық технологияларды белсенді енгізген жағдайда мұны істеу қиын емес. Сонымен бір мезгілде соттардың жұмысын жеңілдету мақсатында дауларды соттардан тыс реттеу институттарын дамытуды жалғастырған жөн. Болмашы мәселелер бойынша дауларды шешу соттардан тыс тәртіппен жүргізілетіндей тетіктер қарастыру қажет. Сот билігінің беделі орындалмаған сот шешімдерінен төмендейді. Осыған байланысты, бұл жағдайды түбегейлі өзгерту жөніндегі шаралар қабылдануға тиіс» [4, 1]

Сонымен қатар, «Жоғарғы Соттан бастап, бүкіл сот жүйесіне өздерінің жауапкершілігі мен біліктілігін арттыру, сөйтіп, өз жұмысын жетілдіруді өздері бастау талабы қойылады. Судьялардың заңды бұзуы жұрттың бәріне жария ететіндей төтенше оқиға болуға тиіс», деп көрсетілуі өте орынды. Өйткені, білімін күнделікті арттырып отырмаған судья ұлы көшке ілесе алмауы бесенеден белгілі [5, 1]

Қазіргі жаһандану кезеңінде Қазақстанның сот жүйесі халықаралық құқықтық мемлекеттердің стандартына сай даму үстінде. Сот саласындағы өзгерістер де азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, қоғамдағы заңдылықтарды сақтау мақсатында жүргізіліп жатқаны бәрімізге белгілі. Сонымен қорыта келе – еліміздегі сот жүйесі дамып, келелі өзгерістермен толықтырылып, Ата Заңымыздың аясында азамат­тар­дың құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін мемлекетімізде барлық мүмкіндіктер жасалып жатқанын толық сеніммен айтуға болады.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы Конституциясы (Қазақстан Республикасы Парламентінің 1996 ж., №4,217-құжат), Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің 1998 ж., №20,245-құжат),  Қазақстан Республикасының 2007  жылғы 21 мамырдағы Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің 2007 ж., №10,  68-құжат). –Астана: «Елорда» баспасы, 2009.

2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ СОТ ЖҮЙЕСІ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН ЗАҢДЫ МҮДДЕЛЕРІН ҚОРҒАУДЫҢ КЕПІЛІ ... www.egemen.kz/2010/07/18/11782/

3. Сот жүйесінің беделі судьялардың әділ төрелігімен қалыптасады...

www.egemen.kz/2012/08/29/345271/

4.  Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Жолдауы ...taran.kz › Жаңалықтар

5. Сот жүйесін жетілдіру - Жамбылский областной суд ... oblsot.zhambyl.kz/index.php?lan=kaz&page=3&news_id...