Педагогические науки/3.Методические основы воспитательного процесса

ШАКИРОВ Н. М.

Н.Құлжанова атындағы Торғай гуманитарлық колледжі

Арқалық қаласы, Қазақстан

ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ – ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕ МУЗЫКАНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ

Тәуелсіз мемлекетіміздің әлеуметтік – экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар – адамды қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан – дүниесінің дамуына, көзқарастары мен шығармашылық әлеуетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке тұлғасының қалыптасуына жағдай жасау.

Қазіргі таңда тәрбие міндеттерін шешуде этнопедагогиканың озық дәстүрлерін қайта өркендету негізінде білім беру мен тәрбиелеу мазмұнын жаңғырту ерекше мәнге ие. Ұлттық педагогикаға негізделген сапалы оқу – тәрбиелік шаралар жүргізуде тәрбие тағылымы – халық мұрасын, музыкалық шығармаларды қолданудың маңызы зор.

Ғалым – педагог С.Ұзақбаева: „Этнопедагогикалық білім берудің мақсаты – ұлттық сана – сезімді өз халқының тарихына, мәдениеті мен дәстүрлеріне біртұтас көзқарас қалыптастыру және халық шығармашылығының дербес өнер түрлері (поэтикалық, музыкалық, сәндік - қолданбалы) арқылы шығармашылық жағынан балалардың өзін – өзі танытуға ұмтылысын дамыту“, - деп атап көрсетеді[1].

Өнер – халық тарихының шежіресі. Өнерде өмір, тіршілік құбылыстары, адамның күйініш – сүйініші, қуанышы мен реніші бейнеленеді. Қазақ халқының басынан өткен қилы замандар, тіршілігі мен тағдыры, салт – дәстүрі, өмір сүрген ортасы мен әдет – ғұрыптары ұлттық өнері арқылы ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып, тарих арнасына айналды.

Өнер – өмір серігі, ғасырлар бойғы өмір тәжірибесінен туған құбылыс. Өнердің өзі әдебиет, сурет, сәулет және музыка болып бірнеше салаға бөлінетін болса, соның ішінде біздің сөз ететініміз – музыка өнері.

Музыка өнері – әр ұлттың ертеден келе жатқан мәдени талғамының бір арнаға құйылып, асқақты күйімен өрбіп, дамып отыратын сан ғасырлық үнінің жемісі.

Музыканы қазақ халқы ежелден қастерлеген. Ән мен күйді жан-тәнімен сүйіп, ойға қанат, бойға жігер берер қасиетін танып білген.

Жеке тұлғаны талғампаздыққа тәрбиелеуде, эмоциялық сезімталдығын қалыптастыруда білімді, мәдениетті болып өсуінде музыканың алатын орны ерекше.

Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың айналамен қарым – қатынасын, өмірге көзқарасын және соған сай мінез – құлқын қалыптастыру құралы.

Қай заманда болмасын ұрпақ тәрбиесі – адамзаттың мәңгілік парызы.

Оқушылардың бойына адамгершілік, психологиялық - эмоционалдық қасиеттерін әсемдікті, сұлулықты талғаммен, сүйіспеншілікпен қабылдауды эстетикалық тұрғыда қалыптастырады.

Тәрбиенің басты саласының бірі – эстетикалық тәрбие. Эстетика мен музыка тәрбиесіндегі ортақ мәселелерді зерттеу жеке тұлғаны табиғат пен өмірдегі әсемдікті, сұлулықты қабылдауға, бағалауға және түсінуге тәрбиелеп оқыту болып табылады.

Өзінің көркемдігімен, нәзіктігімен адам жанын баурап, олардың жақсы мінез – құлықтарының қалыптасуына ықпал ететін, адамзаттың рухани азығы, жан серігі болып саналатын музыканы ұнатпайтын адамды кездестіру мүмкін емес, себебі музыка баршаға қажет, оның тілі кім – кімге де түсінікті.

Шығыс ойшылы, ғұлама ғалым Әбунәсір әл – Фараби: „Табиғат дүниесіндегі сұлулықтың ғажабы аспан шырақтарында, ал жердегі дыбыс сұлулығы – ән, күй сазында“, - дейді [2;25].

Музыканың тілі арқылы біз қоршаған ортадағы түрлі көріністі, тіршілік иелерінің түрлі әрекеттерін, мінез – құлқын, қуаныш – ренішін жеткізіп білдіре аламыз.

Адамға эстетикалық ләззат, рухани азық сыйлау дыбыстың ең жоғары қызметі десек, мұндай қызметті музыкалық дыбыс қана атқара алады. Музыкалық дыбыс – өзіндік мән – маңызымен өзге дыбыс атаулыдан ерекшеленетін дыбыс. Адамның аңсаған арман – мұраты, қуанышы мен күйінішін, өмірдің тылсым құбылыстарын сан түрлі сиқырлы иірімдер арқылы санаға сіңіріп, жүрекке жеткізіп беруін музыканың мәні десек, маңызын сиқырлы да сүйкімді, сырлы ырғақтарымен, тебіреністі тербелістерімен адамды дүние сырын түсінуге, сұлулықты сезінуге жетелейтіндігінен көреміз.

Музыка жастарға музыкалық – эстетикалық тәрбие беруде оның ішкі жан дүниесінің әсем де сұлу болып қалыптасуына ықпал жасайды.

Музыкалық шығармаларды тыңдау арқылы оқушылар өмірдің сан түрлі оқиғаларынан мағлұмат алады. Музыкалық туындылар уақыт өткен сайын өзгеріп толығып отырады. Музыканы тыңдай отырып оқушылар сол шығарманың авторымен, оның шығармашылығымен танысады, музыкаға деген қызығушылығы оянады және музыкалық шығарманың өзіндік әсерлі, мәнерлегіш құрал екендігін ажырата алады.

Музыкалық тәрбие беру музыка тыңдап, ән айту, би билеу, музыкалық аспапта ойнау арқылы жүзеге асырылады. Қазақ халқының ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан дәстүр, әдет – ғұрпын терең түсініп игеруде, ән – күйдің мазмұн, мәнін толғана қабылдауда ұлттық музыка аспабында ойнау, дәлірек айтсақ, домбыраны меңгерудің маңызы зор. Домбыраның қос ішегінен төгілген ән – күйлерді тыңдау арқылы оқушылар түрлі сезім күйге бөленеді, эстетикалық ләззат алады, рухани жағынан толысады, дүниеге деген көзқарасы, дүниетанымы қалыптасады.

Музыка эстетикалық тәрбиенің маңызды бір бөлігі бола отырып, жеке тұлғаның ақыл – ойы мен дене бітімін жетілдіріп, жан – жақты өмір тәжірибесін кеңейтуге, қызығушылық біліктілігін және ойлау қабілетін дамытуға, шығармашылық іскерлікке тәрбиелеуге мүмкіндік туғызады.

Музыкалық тәрбие берудің басты мақсаты – музыка өнері арқылы рухани бай, шығармашылығы мол, халық өнерін өмірдің бейнесі ретінде түсініп, оны сүйе білетін, халқымыздың әдет – ғұрыптары мен салт – дәстүрлерін қастерлейтін, классикалық музыканы және басқа халықтардың өнерін құрмет тұтатын жеке тұлға тәрбиелеу.

Музыкалы – эстетикалық түсінік сәбидің жас кезінен-ақ пайда болады. Жас сәбилер алғаш дүние есігін ашқан сәттен бастап, өз анасының әсем әуенін тыңдап қүлағына сіңіріп өседі. Өскен сайын ән айтуға, әдемі әуен тыңдауға құмартады, баланың қанына, санасына сіңеді.

Бірақ балалардың музыкалы-эстетикалық талғамы бірдей бола бермейді. Тіпті олардың музыканы қабылдау деңгейі де әр түрлі. Бірі тез қабылдап, екіншісі орташа, үшіншісі баяу қабылдайды. Бұл табиғи жағдай, баланың өскен ортасына, музыкалы-эстетикалық талғамының жетілуіне, кабылдау қабілетіне және табиғи дарындылығына байланысты дамиды. Осыған орай шәкірттердің музыка өнеріне деген сүйіспеншілігін арттыру, музыка өнеріне жөн сілтеу ең әуелі отбасы болса, одан соң музыка тәрбиесі мен музыка сабағының міндеті деп білеміз.

Әл – Фараби музыканың адам психологиясына әсері жөнінде: „музыка денені шынықтыратын гимнастика тәріздес, ол адамның жанын жетілдіреді. Алдымен ләззатқа бөлейді, содан соң құмарлықты оятады, қиялға жетелейді“, - деп пікір айтқан [2].“ Әуенді тыңдау арқылы қуанады, шаттанады, бір сәт ойға шомып мұңаяды, ерекше сезімге бөленеді. Осыдан келіп музыканың адам өміріндегі өзіндік орны, тәрбие құралы ретіндегі қызметі көрінеді.

Күй халықтың өзімен бірге туып, өсіп – өніп, бірге жасап келе жатқан киелі өнері десек, осындай өміршең мұраның қатарына адамның ішкі жан дүниесінің сезім иірімдерін, жан толқынысын таңғажайып әуен, ырғақпен жеткізетін қасиетті қара домбыра, қобыз, сыбызғы арқылы орындалатын күйлерін жатқызуға болады. Осы орайда біз оқушыларды аспаптың қай түрі арқылы орындалған ән – күйді тыңдатып тәрбиелесек те, оның эстетикалық – рухани танымын дамытуда әр аспаптың өзіндік үнімен, әуен – сазымен ерекшеленетіндігін де атап өткіміз келеді.

«Күй – қазақтың рухани мәдениетінің аса бір маңызды саласы», - деп академик Ахмет Жұбанов көрсеткендей, бұл өнердің бір шыңы – домбыра күйлері. Қандай да бір өнер иесі болмасын қоғамнан тыс өмір сүрмейді, нақтырақ айтар болсақ, өз туындысында шындық өмірді арқау етіп, елдің көкейтесті арман, мұратын көрсетсе, терең мән беріп, әсерлі жеткізе алса, тыңдаушы жүрегіне жол табатыны анық. Күй тілі арқылы тарихи оқиғалар, қоғамдағы өзгерістер, тылсым табиғаттың сан алуан көріністері ұрпақтан – ұрпаққа жетіп отырған.

Күйдің тақырыбына халықтың кешегісі мен бүгінгісі, өткені мен болашағы, тарихи жағдайы арқау болғандығын аңғаруға болады. Жанрдың осы ерекшелігін, халқымыздың тарихынан мол дерек беретіндігін, жанды әрі нақты шежіре екенін академик А.Жұбановтың: «Күйлердің өмірге жақындауы, әлеуметтік мұқтаж зәруліктен туатындығын және өзгеше тарихи сипатын күйшілердің қозғаған тақырыбы мен қойған аттарынан да аңғаруға болады. Өздерін қоршаған өмірді – табиғат көркін, тұрмыстың мұқтажын, жұмыр басты пендеге тән, осалдық пен мықтылықты, қоғамның қияметтей қым – қуыт қайшылық дүрбелеңін, бәрі – бәрін шешен сөйлете отырып, халық композиторлары өз заманына орай талай – талай образдар жасаған. Олар өз күйлерін халық көтерілісін бастаған қас батырларға да бағыштаған» деген пікірі нақтылай түседі [3;11].

Қазақ халқының басынан қандай заман өтсе де, оны тура сол күйінде, айна қатесіз күй тіліне түсірген. Тарихи оқиғалар, аңыз хикаялар, тұрмыс –салттық, табиғаттың тылсым сырларын, әсемдігін суреттейтін сюжеттер қобыз, домбыра, сыбызғы көкірегіне ұялаған, қазақтың халықтық өнер дәстүрінде күй үлкен орынға ие болған. Қазақтың рухани мәдениетінің аса бір маңызды саласы болып саналатын күй қоғам дамуымен қатар өзгеріп, жаңаша бір сипат алады, белгілі бір аспапта орындалған кезде тыңдаушысы өзгеше бір күйге бөленеді, күйшімен бірге тебіренеді, толғанады, күйдің құдіретінен түрлі сезім күйін бастан кешеді. Халқымыздың музыка тілін терең түсінетіндігіне дәлел ретінде ертедегі мына бір аңызға тоқталсақ, әл – Фарабидің заманында шығыс патшаларының бірінің сарайында тамаша той – думан, жиын болыпты. Сол жиынға Фараби де қатысады. Көңілдері көтеріңкі ерекше әсердегі қауым Фарабиге назар аудармаса керек. Сол сәтте Фараби домбырасын қолына алып, аса бір мұңды күй тартады; оның мұңдылығы сондай елдің бәрі ойын – сауықты тастай салып, күйдің әсерінен бір сәт уайымға беріліп, егіл – тегіл жылайды; енді бір сәт көңілді, қуанышты әуенді ойнағанда әлгі жұрт санасына, сезімі мен қиялына пайдалы әсер еткен күйдің әсерінен көңілдері көтеріліп, билеп, жүздері бал – бұл жанып, тамаша бір сезімге бөленеді. Бұдан соң күйші жаймашуақ бір сарынды, қоңыр ырғақты күйді орындағанда жиналғандардың бәрі де ұйып тыңдап ұйықтап қалады. Осыдан музыканың құдіретті күшін, сиқырлы сырын аңғарамыз, тыңдаушысын елін, Отанын сүюге, еркіндікті бағалауға, салт – дәстүрін, әдет – ғұрпын қадірлей білуге, тарихы мен әдебиетін, өнерін бойына терең сіңіруге тәрбиелейтін құдіретті өнер екендігінің тағы бір мәрте куәсі боламыз.

Өнер зерттеуші – ғалым А.Сейдімбек музыканың рухани құдірет – күші жөнінде: „Кез келген ұлттық музыкаға сол ұлттың дәстүрлі талғам – танымымен қарай алғанда ғана оның құдірет сырлары жарқырай ашылады“, - дейді [4; 80]. Олай болса, музыка мамандарының алдында тұрған мәселелердің бірі – ұлттық рухани байлығымызды қадірлейтін, музыканың құдіретін терең түсінетін, оны өзінің рухани азығы ретінде бағалай білетін, адам өмірін нұрландыруға, ізгілендіруге ат салысатын, ұлттық талғам мен таным дүниесі жан – жақты дамыған музыкалық білімді тұлға тәрбиелеу.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазіргі кезеңдегі педагогтардың кәсіби құзіреттілігі: проблемалары және даму болашағы. Республикалық ғылыми – практикалық конференция материалдары. 16 қазан, 2009 ж.

2. Музыка әлемінде. Республикалық ғылыми – әдістемелік, педагогикалық журнал. №1, 2005.

3. Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. Алматы, „Жазушы“ 1975.

4. Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Астана, 2002.