Архаикалық эпос үлгілеріндегі мифтік белгілер

Назым Айтбайқызы

Қазмемқызпу,

гуманит.ғ.м.

Қазақ эпосы неғұрлым көне болса, соғұрлым оның мифтік көрінісі алуан түрлі. Жырдың көнелілігін шығармадағы кейіпкерлердің наным-сенімдеріне, адамдардың түсініктеріне, бір керемет тылсым күшке сенуіне қарай топшылаймыз. Ондағы оқиғалар негізінен мифтік әрекеттерге арбауға, наным-сенімге байланысты өрбіп отырады. Осы күрестің айналасында жалмауыз, пері, дию, т.б. кейіпкерлер төбе көрсетеді. Зерттеушілердің көрсетуі бойынша қаһарманның қандай да болмасын мақсатта сапарға шығуын көрсету, эпикалық аңыздаулардағы ең ескі сарын болып табылады.

Алғашқы дәуірінде адам санасында жануарлардың арасына шек қоймаған. Көне дәуірдегі адамдар өздерін бұғыдан, бөріден, киттен тарадық деп түсінген. Қырғыз халқы өздерінің тотемі бұғы деп санаса, түркі тайпаларының тағы бір тотемі - бөрі. Осы көне сенімнен туындаған тотемдік мифтер кейінгі дәуірлердегі жан-жануарлар жайлы ертегілердің бастау алар көзі болды.

Атақты тарихшы-этнограф М.О.Косвен былай деп жазады: «Тотемизм - (ағылшын тілінде totem «оның тегі») - это убеждение в существовании связи человека с каким-либо животным (это - преимущественно), растением, иногда неодушевленным предметом, либо даже явлением природы». [1, 157 б.]. Ал, орыс ғалымы В.Я.Пропп «Тотемизмом мы называем такую религию, при которой меловек обожествляет животное, считает его существом более совершенным, чем он сам» [2, 241 б.], - дейді.

Алайда эпостың қиял-ғажайып ертегілерден елеулі айырмашылығы бар. Мәселен, архаикалық эпостағы кейбір жырларында қыздың немесе жігіттің өзімнен күші асқан жігітке, қызға ғана тиемін деп шарт қоюы, батырлардың іздеп, таңдап, үйленген сұлу жарлары су перісі, ешкінің, қасқырдың, жер асты, су асты, жыланның немесе диюдың қыздары да болып келеді. Бұл көне эпоста қиял дүниесінен гөрі өмірде негізі бар мифтік төтемдік көзқарастар деуімізге болады. Оның үстіне қиял-ғажайып ертегілерде бас қаһарман қандай қиыншылықтар болса да соңында жеңіске жетеді. Ал көне эпоста әрқашанда бұлай емес. Қаһарманның өліп –тірілуі , түрлі күштерден жеңілуі, трагедиялық жағдайларға ұшырауы жиі кездеседі. Қазақтың көне жырларының негізгі желісі де батырдың үйлену сюжетінен құрылады. Көне эпос сюжеттерінің ішіндегі ең кең таралғаны - батырдың үйлену мақсатындағы жорықтары және осыған байланысты түрлі сынақтан өтуі. Бұл сюжеттің іштей өрілу жолдары әр жырларда вариант, версияларының өзінде түрліше болып келе береді. Әрине, адам және хайуанаттардың немесе түрлі мифтік кейіпкерлердің қосылуы ерікті түрде емес, көбінесе осылардың бәрінің амалсыз қолға түсіп қалуынан.

Аталған белгілерді бертіндегі «Ер Едіге» жырынан да ұшыратамыз. «Ер Едіге» жыры былайша баяндалады: баяғы өткен дәуірде Баба-Ғұмар деген әулие болады, бір қызға көзі түседі, көз тигеннен қыз жүкті болады, ұл табады, оның атын Бабай Түкті Шашты Әзіз деп қояды, ол жиырма бес жасқа толғанда, Аған дариясына барады, дария жағасында алтын шашын тарап отырған бір сұлу қызды көреді, қыз жігітті көріп, суға сүңгіп кетеді. Бабай Түкті Шашты Әзіз де бірге сүңгиді, дарияның астында 60 ақ отау тұр екен, соған кіреді, ай десе аузы, күн десе көзі бар, керемет көркем қызды көреді, екеуі бірін-бірі ұнатады ерлі-зайыпты болады. Мұндағы кейіпкерлер әулие, тылсым күш иесі, әдеміліктің бас айналдырар жағдайға келуі, алтын шашты болуы, су астындағы өмірдің өзі мифтік көріністің белгісі болып табылады.

Ал «Құламерген, Жоямерген» жырындағы үйдің иесі - ер кісі адал жан, әйелі оның көмекшісі, тілеушісі деген ұғым эпоста жүйелі оқиғалар үстінде жақсы көрініс табады. Жер астының патшасы Жыланбектің қызы Күнсұлуды Жоямерген неше қилы ауыр сындардан өтіп барып қана алады. Ал, «Құбығұл» жырындағы түсінде көрген қызға ғашық болып, сондағы ханның қызы Ақбілектің «кел» деп шақыруы жас жігітті қайрап, тілегін әлденеше рет қайталауы күллі оқиғалық байланыстардың дамуына себепкер болады. Қаһармандардың әрбір әрекеті күн ілгері түс керу арқылы мәлімделіп жатады. Көне дәуірлерде адамға қаскөй күштердің жылан, айдаһар формасында көрінуі мейлінше табиғи еді.

Архаикалық эпостың түрлі нышандарын кеңірек тануға қажет материал туысқан халықтар фольклор мұрасынан көптеп табылады. Зерттеушілер башқұрт, татар халықтарында бірдей сақталып келген «Заятөлек пен Сусұлу» (башқұртша Хыуқылыу) аңызының бірнеше нұсқасында архаикалық эпосқа тән белгілер ұшырайтынын яғни, су иесі, су анасы туралы көне сенімдер орын теуіп келгенін айта келіп, эпос батыры Төлектің су патшасының қызына ғашық болып, қаһармандықпен мұратына жеткенін осы ескі ұғымдарға байланыстырады. Эпостың көнелігін көрсететін сипаттар ретінде мұнда жеке отбасылық мақсаттың өріс ала бастағаны, батырдың жас кезінен асқан алып болып танылуы, батырлық үйлену салты т.б. келтірілген.

«Ер Төстік» және «Дотан батыр» жырында бірқатар ұқсастықтарды қарастыратын болсақ. Олар ағаларын іздеп, ұзақ жолға шыққанда оған «құралайды көзге ататын мерген», саққұлақ, желаяқ, көзбайлаушы» жолдас болады. Олар көп қиыншылықтан осылардың көмегі арқылы өтеді. ВЛ.Пропп пен СҚасқабасов бұл кейіпкерлерді «рух иелері» («духи-хозяева») деп атаған. Ғалым С.Қасқабасовтың: «Мұндай рух-иелер бейнесі, олар туралы түсінік қазақ мифологиясында да сақталған. Мәселен, «Көл иесі –Қамбар –ау!» немесе «ІІІөл иесі - Қамбар-ау!», немесе «Су иесі – Сүлеймен, Алладан тілек тілеймін» деген эпоста жиі кездесетін поэзиялық тіркестер қазақ елінің ежелден сақтап келе жатқан мифтік ұғымдар. Осы тектес әр алуан рух-иелерді ертегілерден хикаялардан да кездестіреміз. Мысалы, әйгілі «Ер Төстік» ертегісіндегі Желаяқ, Таусоғар, Көлтауысар сияқты мифтік кейіпкерлер - сол баяғы дәуірдегі рух-иелер. Олардың әрқайсысы – нәр нәрсенің иесі: Желаяқ - желдің иесі, Таусоғар - тауға қожа, Көлтауысар - көлдің иесі. Әрқайсысы - тек өз кұбылысының қожайыны, басқа әлемге билік жүргізе алмайды, бөтен қожаның жеріне бармайды. «Бұдан әрі баруға біздерге жол жоқ!» - деп, олар Ер Төстікпен қоштасып, қала береді.

Әрине қазақ фольклорындағы бұл бейнелер - баяғы рух – иелердің мифологиялық сипатын сақтаған ежелгі кейіпкерлер емес. Олар көп өзгеріске ұшыраған. Дей тұрғанмен, мұнда көне мифтік ұғымдардың ізі бар екені күмәнсіз» [3, 303 б.], - деген пікіріне алып қосарымыз жоқ. «Дотан батыр» Құбан байдың ұлдары қалындық іздеуге бет қойғанда айналада қандай ел бар екенін білмейді. Олар үшін дүние толған жұмбақ, ашылмаған құпия секілді. Кеңесші болатын дана қарттар бейнесі түрлі ел эпосында-ақ көрініс беретін белгілі. Мыстан жас баланы жеті жылдық жолға, Шынтемір ханның қызын алып келуге жұмсайды.

Менен сен соны әпкелсең құтыласың.

Болмаса тағы қайта жұтыласың.

Күнікейдің сұлулығы артық дейді,

Соны әкелсең түседі ықыласым, - [4, 151 б.]

деген екен мыстан. Жырда Дотан мыстанның әмірімен Күнекейді алып келуге барғанда ғашық болып, мыстанның тапсырмасын орындамауға бел буады. Бұл жерде Күнекей де батырдан кетәр емес. Қызға ғашық болып қалған батыр өзіне әйел тауып қана қоймай, ағаларын да құтқарып әйел алып бергені жырда жақсы суреттелген. Шынтемірдің Дотанға қыз бермеу әрекетіне мұнда да мыстан кемпір кедергі жасайды. Бұлай болуы табиғи, мұның өзі адамдар санасында наным-сенімдік ұғымдар, сиқыр күштер құдіретіне сенушілік ұзақ сақталатынын көрсетеді.

«Дотан батыр» жырында Күнекейдің алыстан жас батыр келе жатқанын күн ілгері түсінде көріп, болашақты болжауы да ескі анимизм түсінігіне, адам ұйықтағанда жаны ұйықтамайды дейтін ұғымға тікелей байланысты.

Сондай-ақ, жырда Дотанның жырақ жолға бет қоюы еркінен тыс, зорлық әмірмен болып тұр. Сол сияқты, басқа жырлардағы оқиғаларда кездесетін қыздың немесе оның ағалары мен әкесінің небір сындарына батыр төтеп беріп күші мен ептілігін көрсетіп жатса, бұл жырда Шынтемір хан қызын Дотанға бергісі келмей, сылтау тауып, түрлі шарттар қойғанда сол жарыстардың бәрінде де Дотанның серіктері озып шығады: жаяу жарыста желаяқ, жамбы атуда мерген алдына жан салмайды.

Қыз әкесі қызын кім көрінгенге бермейді. Есі мен ерлігі тең түсетін, ақылы мен айласы қатар жүретін, батырлығы мен парасаты кем соқпайтын жанды іздейді. Бұл үшін арнайы сынақ белгілейді. Кейде сынақты қыздың өзі өткізеді. Сынақтан аман өткен жігітке ғана қыз тұрмысқа шығады. Қызды жеңген жігітке тұрмысқа шығу мотиві батыр қыздардың өзіне лайық ер іздегенін көрсетеді. «Қорқыт ата» шығармасында қыздың жігітке шарт қоюы, екеуінің сайысы анық көрсетіледі. «Қам Бурабек ұлы Бамсы Бәйрік» жырында жігітке қыз бетіне перде тұтып барып, «Ол саған көріне қояр қыз емес» - деп бірнеше шарт қояды. Ат жарыстан, оқ атыстан, күш сынасудан жеңген соң ғана келісім беріп, қолына жүзік салдырады.

Мұның қыз алу кезіндегі ер жігіттің неше түрлі сынақтан өтуі, оның ішінде қыздың арнайы сынақ ұйымдастыруы матриархат дәуірінен елес береді. Мұны басқа да әлем халықтарының жырларынан да көруге болады. Мысал ретінде Амазонкаларды атасақ та жеткілікті. Ана еркі дәуіріндегі «Амазонка күні» дәстүр бойынша мереке болған. Бұл күні әйелдер демалып немесе қызықты кештер ұйымдастыратын, ал еркектер әйелдердің барлық жұмысын орындауы керек болған, тамақ әзірлеуден бастап балаға қарауға дейін. Аңыз бойынша амазонкалар көрші еркектермен жылына бір рет қана кездесетін болған. Қыз сынақ арқылы өзінің күшіне сай, ақылына лайық келетін жар таңдайды. Ер жігіт осындай талапқа шыдау үшін орасан күшке ие болуы тиіс. Оның өзі ұрпақты жалғастыру мақсатын көздеген.

Сондай –ақ «сваямвара» дәстүрі бойынша, келісім бойынша топтың қызы үйленуге жігітті өзі таңдаған, батырлық сайыста қызды жеңген жігіт күйеуі саналған. Бұл дәстүр Индияның кейбір аймақтарында сақталған. Мұндай үйлену салтында жігіт пен жауынгер-қыздың күш сынасуы қазақтың діни эпос түріне жататын «Дариға қыз» жырының сюжет желісіне ұқсас келеді. Күйеу сынау ғұрпы батыр қыздардың дәуірі асып тұрған заманда болса керек.

Ер жігітке осындай талапқа шыдау үшін орасан күшпен қоса, ақыл-айла да керек. Дегенмен, қыз бейнесі ер жігіт бейнесінен өзгеше. Ер жігіттің дүниеге келуі халықтың тыныштығын сақтайтын жан келуімен өлшенеді. Әйел адамның өмірдегі рөлі басқаша. Сол себептен халық фольклорында нәзік жанның батырларша соғысқа аттануын құптамайды.

Айта келе, қазақтың архаикалық эпос үлгілеріндегі мифтік белгілердің түрлі кезеңінде туындаған өмірінің көрінісі. Осы жанрдың әлі де зерттейтін түрлі мәселелері көп. Қазіргі жырлардың шығуына орай әлі де өз мәресіне жетпегені туралы айтуымызға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Косвен М.О. Очерки истории первобытной культуры. М., 1957.

-245 с.

2. Пропп В.Я. Русская сказка. Изд. Ленинградского университета, 1984. -378 с.

3. Қасқабасов С. Жаназық. Әр жылғы зерттеулер. Астана: Аударма, 2002. -584 б.

4. Батырлар жыры 2 том, Алматы: Ғылым, 1961. Б.408.