Хасенова Танғал Қайржанқызы                                                            Ғ.Жарылғапов атындағы аграрлық колледжінің тарих пәнінің мұғалімі. Жаңарқа ауданы Қарағанды облысы

 

ИСЛАМ ДІНІНІҢ ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДА ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

         Ислам дінінің қазақ даласында таралуы мен орнығуы саяси-әлеуметтік, мәдени-дүниетанымдық тұрғыда өте күрделі үдеріс. Бұл бір мезгілде, нақты бір уақыт аралығында жүзеге асқан үдеріс болмады. Қазақ даласына  ислам дінінің  енуін зерттеушілер  VIII –IХ ғасырларға жатқызады. Ол «бірнеше жүзжылдыққа, пайда болған қазақ қауымдастығы өзін мұсылмандық қауым (сүниттік иланым) деп таныған ХVI ғасырға дейін созылды» [1].

Дінтанушы А.И.Артемьевтің пікірі бойынша, қазақ даласында ислам діні басқа елдерге қарағанда өзгешелеу, басқаша қабылданды. Өйткені ертедегі түркі сенімінің негізінде табиғатқа табыну, ата-бабалар аруағына сыйыну, магия, шаманизм, көке табыну (тәңіршілдік) жатқан болатын. Бұл «нанымдар тарих барысында әртүрлі ықпаладарға тап болды, әсіресе шығыстық-ирандық (зороастризм), өз кезегінде, әртүрлі, мысалы христиандық ілімдерге: несториан мен яковиттерге, православтарға (мелькиттер) және армян-григориандық бағыттарға біршама төзімді қарым-қатынас орнатты, өйткені ілкі қазақтар иланған нәрселердің барлығы да біршама өзгеше мағынада (түсіндірілуінде) қандай да бір деңдейде ерте христиандық ілімдерге де тән болды. Бірақ Қазақстандағы христиандық  ерте мәдени дәстүрлердің тікелей ықпалына ұшырамағанмен, исламға өз бойындағы әртүрлі діни идеологиялардың элементтерін, әсіресе түркітілдік мұраны жинақтап қорытуға тура келді»  [2].

Қазақ жеріне алғашқы араб-дін таратушылары 670 жылдардан бастап келе бастады. Жалпы исламның қазақ даласына енуінің негізгі күре жолы  - тұрақты депломатиялық және сауда-саттық қарым-қатынастар іске асырылған Жібек жолы. Оның Сирияда басталып, шығысқа Ктефисон мен Экбатан арқылы, ал б.з.д. II ғасырдың ортасында Бағдад арқылы Мервке жеткені тарихтан белгілі. Содан кейін керуендер Дунь-хуанға солтүстік жолмен: Самарқанд, Қашқар, Тұрфан арқылы жүретін болды. Ары қарай солтүстік және оңтүстік жолдар қосылып, енді Қытайдың орталық облыстарына Ланьчжоу арқылы жететін болды.

VI-VII ғасырда Қытайдан Батысқа Жетісу және Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін жолдар ерекше жанданды. Бұл жолдар VII-XIV ғасырларда басты жолдар саналды. VII-VIII ғасырларда басымдық алған бағыт: Сирия – Иран – Оңтүстік Қазақстан – Талас өңірі – Есік-көл ойпаты – Шығыс Түркістан болды. Бұл жолға «бүйірлес» деп аталатын, Византиядан Каспий аумағы далаларына: Маңғыстау – Арал – Оңтүстік Қазақстанға Дербент арқылы шығатын бағыт қосылды. Осы сауда-сатық керуен жолдары  арқылы кең байтақ қазақ даласына әртүрлі діни сенім-нанымдар, соның ішінде ислам діні де келген болатын.

VIII ғ. басында Орталық Азияда миссионерлік қозғалыстың жандануы байқалады.  Бастапқыда жаңа дін оңтүстік өңірлерге ене бастаған болатын.

Ислам дінін тарату мақсатындағы VIII ғасырда жүргізілген араб жорықтары  ислам дінінің қанат жаюына тікелей әсер еткен маңызды тарихи құбылыс болып табылады. Ислам дінінің Орталық Азияға таралуы араб қолбасшысы Кутейба ибн Муслимнің Мауареннахр жеріне келуінен басталады. Ол қолбасшылық еткен әскер 714 жылы Шаш (Ташкент) және Фарабты  (Отырарды) бағындырады. 751 жылы шілде айында араб қарулы күштері Талас маңында Атлах атты жерде Таң империясының әскерін күл талқан етеді. Бұл тарихи оқиғаны, яғни Талас жеңісін қазақ даласында ислам дінінің орнығуының негізі ретінде қарастыруға болады.

Орталық Азияда, кейінірек қазақ даласында  ислам дінінің ханафи мазхабы  орынығып, басым бағытқа айналғанына ерекше мән беру керек.   Акдемик В.В.Бартольд өз еңбектерінде Орталық Азия ханафи мазхабы толық басымдылыққа ие болған аймақ деп атап көрсеткен [3].

ІХ ғасырда қарлұқ қағанатының ақсүйектері ислам дінін қабылдады. Кейінірек қарлұқтарға қарасты отырықшы халықтар мен қала тұрғындары ислам дінін мойындады. Л.Р.Полонскийдің пікірі бойынша  ІХ-Х ғасырларда ислам діні қалалар мен кедей ауылды жерлердің діні болған. ІХ-Х ғасырларға жататын археологиялық ескерткіштерді зерттеу сол кезеңдерде қалалық мұсылмандық мәдениеттің қалыптасқанын дәлелдейді [4].

Х ғасырдың басында қараханидтер әулетінің негізін қалаушы Сатұқ Боғраханның мұсылмандықты қабылдауы және оның баласы Боғра-хан Харұн Мұса билік құрған кезде  960 жылы ислам дінінің мемлекеттік дін мәртебесіне көтерілуі осы аумақта ислам дінінің нығаюына ықпал етті. А.К.Муминов атап өткендей, қараханидтер ислам дінін қабылдаған түркі тайпалары одағын басқарған болатын. Орталық Азияның отырықшы-егіншілікпен айналысатын аудандарында ханафи мазхабының орнығуы нәтижесінде ол көршілес аймақтардың тұрғындары – түркілер арасында да одан ары тарады. Бұл аймақ әр-түрлі діндердің тоғысқан жері болғандығына қарамастан ислам дінін тарату бейбіт түрде жүріп жатты. Ұлы Жібек жолы көпшілік діндер, солардың ішінде христиандық (көпшілігі несториандық пен яковшілер), буддизм, заростризм діндері үшін қолайлы аймақ болды. Далалы өңірде тұратын түркі халқы тәңіршілдікті ұстанды. Тұрғылықты халық арасына ислам еш зорлық-зомбылықсыз бейбіт жолмен таралды. Қарахан қағанаты  түркілерінің исламдануы дін үгіттеушілерінің белгілі бір күштеуімен емес, бірыңғай мемлекеттік діннің ықпалы негізіндегі экономикалық және саяси пайдалы болуы жағынан  жүзеге асырылды. Қараханидтердің саяси және әскери жеңістері Орталық Азия территориясына исламның таралып қана қоймай, оның осы жердегі халықтың бұқаралық идеологиясы ретінде ресми статусқа ие болуына жақсы жағдай жасады. 960    жылдан бастап Қарахан қағанаты солтүстік пен шығыстағы көршілес мемлекеттермен «діни сенім үшін» күрес жүргізген болатын. Х-ХІІІ ғасырларда қазақ даласының оңтүстік қалаларында мешіттер салынып, сол жердің тұрғындары арасында Мекке мен Мединаға қажылық жасауға  сапар шегушілер де пайда болды.

Осы уақытта Орталық Азия мен Қазақстан жерінде ислам дінінің тарауы мен нығаюына үлкен ықпал жасаған ислам дінінің сопылық бағыты тарай бастаған болатын.

Сопылық немесе  араб тілінде «тасаууф» - VІІІ ғасырда  ислам діні ауқымында қалыптасқан философиялық-мистикалық ағым. Бұл негізінен этикалық және діндар адамның өміріндегі моральдық нормалар, оның жан дүниесінің түрліше күйлерінің көрінісі болып табылатын исламдағы мистикалық-аскеттік ағым. «Суфи» (сопы) сөзінің шығу тегі ғылыми дереккөздерде әртүрлі түсіндіріледі: біреулер ол «жүн» дегенді білдіреді дейді, өйткені дәруіш сопылар жүн матадан тігілген немесе жүннен тоқылған киімдер киіп жүретін болған, ал оның өзі сопылықтың айрықша белгісі саналатын; екіншілері гректің Sophia – даналық мағынасындағы сөзімен ұқсастырса, ал үшіншілері «суфи» cөзі арабтың «тазалық» деген мағына беретін «сафа» созінен немесе «сафва» - «таңдаулы болу» деген етістігінен шыққан деп есептейді [5]. Тасаууф ғылымы- сопылықты ұстанатын адамдардың сенімдерінің жинағы және олардың оңаша халінде және жиындарда ұстанатын әдептері. Сопылық-дүниеден безуге, нәпсіні тыюға, тәнге қатысы бар нәрселерден бет бұруға, нәпсіні тазалауға,  Аллаһ тағалаға  мағрифатқа  немесе хақиқатқа иман келтіру арқылы қосылу  дәрежесіне жетуге ұмтылысқа негізделген өмір салты. Сопылықты ұстанушыны сопы (суфий) деп атайды. Сопылар өздерін Мұхаммед пайғамбар Жәбірейіл хадисінде айтқан ихсанды жүзеге асырушылар санайды.

Алғашқы кезде сопылардың ілімі ортодоксалды исламға қарсы қойылып, қудалауға ұшыраған болатын. Кейінірек ХІ ғасырда өмір сүрген мұсылман ойшылы аль-Газалидің ілімі сопылық пен дәстүрлі ислам арасындағы айырмашылықты біршама жоюға ықпал етті. Осы кезден бастап «тасаууф» ислам дінінің бір бағыты ретінде қабылдана бастады.

Сопылық мыңжылдықтар бойы көптеген мәдениеттердің әсерін басынан өткізіп, бастапқыда араб тілді, содан кейін парсы, түрік және басқа да ондаған тілді ортада дамыған болатын. Х-ХІІ ғасырларда Орталық Азияның ірі қалаларында, соның ішінде Бұқарада, Балхта, Мервте, Термезде сопылық мектептері қалыптасты.

Оңтүстік Қазақстандағы көшпенді түркі халқының арасында исламды таратуға сопылық жолының Ясауия тариқатының негізін қалаушы Қожа Ахмет Ясауи ( 1166 ж. немесе 1167ж. қайтыс болған) зор үлес қосты. Тарихи дереккөздерде Ахмет Яссауидің ұстаздары сұлтан-шейхтар деп танылады. Оны Абу Якуба Юсуф-әл-Бузенджирди ал-Хамаданидің (1140 жыл бұрынғы Мерв, қазіргі Мары қаласы маңында жерленген) ізбасары деп есептейді. Қожа Ахмет Яссауи әлемдік мәдениетке әйгілі ақын, түрік көшпенділерінің оғыз-қыпшақ сөз мәнерін пайдалана отырып, шағатай тілінде жазылған «Хикмет» («Даналық») деп аталатын еңбегін тудырушы ретінде де енген. Бұл философиялық-поэтикалық шығармасында ол сопылық ілімнің негізін, өзінің қазіргі заман әлеміне көзқарасын баян еткен, адамдарды рухани және адагершілік тұрғысында тазаруға үндеген. 1196 жылы «Диуани Хикмет» қазақ тіліне аударылған.

Қожа Ахмет Ясауи яссауия сопылық орденінің негізін қалаушысы әрі жетекшісі болды. Орден басқалай Ходжаг және Джахрия және Султанийя деп аталды. Түркі тайпалары арасында исламның таралуына бұл орден зор үлес қосты. Яссауидің ілімі Бекташия және Нақшбандия сияқты ірі сопылық ордендердің пайда болуына негіз болды. Хазрет сұлтанның жоғары руханилығына оның зиратында Тимурдың бұйрығымен салынған сәулет кешені куә.

Тағы бір көңіл аударатын мәселе, араб тілінің бірнеше ғасырлар бойы Орта Азияда мен қазақ даласында ғылым мен білімнің тілі болуы. Отырарлық Әбу Нәсыр әл-Фараби, Ысқақ әл-Фараби, Исмаил әл-Жауһарилер Таяу және Орта Шығыс елдерінде білім молықтырып, әлем мәдениетінің алтын қорынан орын алатын классикалық шығармалар қалдырды. Х-ХІІ ғағасырларда тек араб тілі ғана емес, сондай-ақ бірте-бірте жергілікті халықтың түркі тілінде де шығармалар дүниеге келе бастады. Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Йассауи салған дәстүрді ХV – ХVІІ ғасырларда Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали би Қасымұлы Жалайырилер жалғастырды. Сөйтіп Ислам өркениеті орта ғасырлардан күні кешеге дейін Орта Азия халықтарының әдебиеті мен мәдениетіне, рухани өміріне үлкен әсер етті. Елімізден шыққан араб, парсы, түркі тілді ғұламалардың бір тобы философия, тарих, мәдениет, астрономия, логика, музыка, әдебиет пен тіл, медицина саласындағы еңбектерімен аты шықса, енді бірі қасиетті Құран мен тафсир, шариғат, мазһабтар, фиқһке арналған шығармаларымен де ел құрметіне бөленген. Бұл ретте Бұрһан ад-Дин Ахмад әл-Фараби, Имад ад-Дин Әбу-л Қасым әл-Фараби, Қауам ад-Дин әл-Фараби, Молла Ахмет әл-Женди, Хусам ад-Дин әл-Хусейн ас-Сығнақи, Әбу Абд Алла әл-Баласағұни, Әбд әл-Ғафур әл-Кердери, Мұхаммед әл-Кердери, Хафиз ад-Дин әл-Кердерилерді атауға болады. Сайрамдық Ахмад әл-Исфиджаби атты ғұламалар да өзінің терең ойлы туындыларын ислам дінін негіздеуге арнаған. Сайрамнан сондай-ақ, әл-Қади әл-Байдауи, Әбу-л Хасан Әли әл-Байдауи секілді қазылар да шыққан. Соңғы екеуі – туған жері Сайрамда көз жұмған.

ХІІІ ғасырдағы монғол-татар шапқыншылығы қазақ даласына  орасан зор өзгерістер әкелді. Монғол-татар шапқыншылығы нәтижесінде көптеген қалалар қиратылып, ғылыми –мәдени орталықтар тоналып, мешіт-медреселер күл-талқан болды. Бұл қазақ даласына қалалық исламның, «кітаптық исламның» ықпалын азайтты. Алайда моңғол-татарлардың үстемдігі кезінде ислам діні қазақ даласының оңтүстігіндегі  отырықшы аудандарында негізгі дінге айналды.

Алтын орданың мұсылмандықты қабылдауы исламның ұстанымын нығайта түсті. Бұл үрдіс Берке ханның тұсында (1255-1266) басталып, исламды ресми түрде мемлекеттік дін деп жариялаған Өзбек ханның тұсында (1312-1342) аяқталды. Оның кезінде Алтын Орданың астанасы Сарай қаласында 13 мешітте мұсылмандар намаз оқитын. Өзбек ханнан кейінгі Алтын Орданың барлық билеушілері мұсылман болды. Бір ерекшелігі, олар басқа дін өкілдері мұсылмандықты қабылдауға мәжбүрлемеген, тіпті мұсылмандық дін үдеушілердің қызметінқолдамаған, бірақ сопылық бауырластықтар – яссауилық, кубравия және накшбандия ордендерінің тарауына қарсы болмаған.

Ал қазақ даласының басқа аймақтарына келетін болсақ,  отырықшы-жер өңдеуші аудандардың солтүстігінде ислам дініне қатысты түбегейлі өзгерістер болған жоқ. Тек 1393-1419 жылдары билік еткен әмір Едіге ғана көшпенді халықтың арасында ислам дінін күшпен таратуға талпыныс жасады [6].

Қазақ даласында ислам дінінің таралуы ХVI ғасырда біршама қарқынды түрде жүзеге асты. ХV ғасырда Қазақ хандығының құрылуы бұл үдеріске өз әсерін тигізді. Н.Нуртазинаның пікірінше, қазақ хандары – Қасым, Хак-Назар, Тауекел, Есім, Тауке, Абылай Алтын Орданың мұсылман билеушілерінің дәстүрін жалғастыруға тырысты. Олар Құранды жатқа білетін, араб, парсы тілдерін жетік білетін білімді, шариат нормаларын ұстанатын, мұсылман мәдениетін қолдайтын хандар болды.  Бұл кезеңде исламның таралуының негізгі орталықтары Түркістан, Хорезм, Бұқара қалалары болды.

ХVI-ХVII ғғ. қазақ халқының Орта азия халықтарымен және еділ татарларымен экономикалық, сауда-сатық және мәдени байланысы қазақ даласында исламның жедел таралуына және әсерінің күшеюіне зор ықпалын тигізді. Қазақ даласында ислам дінінің таралуында Бұқара, Самарқан, Ташкент, Хива, Түркістан қалаларынан шыққан сауда керуендерімен  ілесе келген дін уағыздаушылардың қызметі өте маңызды болды. Бірқатар қазақстандық зерттеушілер, соның ішінде Ғ.Есім [7], осы кезеңде накшбандия бауырластығына жататын сопылық дін уағыздаушылардың ХVI ғасырда  қазақ даласында сопылық ілімді таратқандарын ерекше атап өтеді. Олар қазақ халқының сопылықпен, яғни ислам мистицизимімен танысуын одан ары жалғастырды. Сопылық ілімнің негізгі қағидалары, әсіресе кемел адам  (әулиенің) жаратушыға жақын болуы көшпенді халықтың сенімдерімен үндес болды. Сондықтан сопылық ислам дінін көшпелі халықтың болмысына үйлестіре алды деуге болады. Маңғыстау  аймағында ХІV-ХVI ғасырлар аралығында дәстүрлі исламға тән емес жерасты мешіттерінің салынуын сопылық бағыттағы исламның қазақ даласында кең таралуының  мысалы ретінде қарастыруға болады. Манғыстаудағы жерасты мешіттерінің көбі ХVI ғасырда салынған. Ол мешіттер сопылардың  тұратын орнына, сопылық орталықтарына айналған болатын, ал атақты сопылардың өздерін қарапайым халық әулие санап, қадірлейтін, тіпті мешіттердің аттары да сол адамдардың  атымен аталатын. Солардың ішінде ХVI ғасырда салынған әулие Сұлтан епе жерасты мешіті  туралы ел аузыда көптеген аңыздар сақталған. Сұлтан епенің өзін халық әулие тұтып, теңізшілер мен саяқатшылардың қолдаушысы ретінде қадірлеген.

ХVІІ-ХVIІІ ғасырларда көшпенді қазақ халқының арасында ислам дінінің таралуының жаңа кезеңі байқалады. Бұл кезеңдегі ислам дінінің нығаюына негіз болған маңызды фактор ретінде Тауке ханның «Жеті жарғы»   деп аталатын заңдар жиынтығын атап өтуге болады. Дала конституциясы деген атаумен танымал  «Жеті жарғы» – Тәуке хан (1678–1718) тұсында қабылданған қазақ халқының дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының жинағы.

ХVIІІ  ғасырдың бірінші жартысы қазақ халқы үшін қиыншылықтарға толы, қан төгіс, қақтығыстар кезеңі болды. Қазақ халқы өз тәуелсіздігін сақтап қолу жолында жан-жақтан анталаған басқыншыларға қарсы күресуіне тура келді. Қазақ жеріне Жайық қалмақтары, жоңғарлар, башқұрлар, Орта Азиялық хандықтар басып кіріп, шапқыншылық жасап жатты. Тарихи деректерден орталық және солтүстік аймақтарды мекендейтін қазақ руларының сыртқы жаудың қысымымен ішке қарай, Орталық Азияның ішкі аудандарына қарай қоныс аударғандарын көруге болады. Мысалы, жоңғарлардың шапқыншылық жасауы Кіші жүз қазақтарын Хиуа аймағына, сонымен қатар солтүстікке қарай – Жайыққа және Ембіге қоныс аударуына, ал Орта жүз қазақтарын Бұқара мен Самарқанның төңірегіне ығысуына мәжбүр етті. Ал қауіп-қатер сейілгеннен кейін қазақтардың басым бөлігі өздерінің туған жерлеріне қайта көшіп баратын.  Осы қоныс аударудың  нәтижесінде ислам дінін толық ұстанантын көршілес елдермен қоян-қолтық араласу қазақ халқының арасында мұсылманшылықтың нығаюына өз ықпалын тигізді.

Қазақ халықын көп күйзеліске ұшыратқан, әсіресе жоңғарлардың шығыстан ойран салып ірі соққылар беруінен қазақ елінің жойылып кету қауіпі туындаған  XVIII ғасырдың бірініші жартысындағы ел басына күн туған кезең Қазақ хандығының Ресей империясының қарамағына кіруімен аяқталды.  Сол кезден бастап бірнеше ғасырларға созылған, бірнеше кезеңдерден өткен  және отырықшы халықтармен, атап айтқанда өзбектермен қарым-қатынас орнатуына, сопылық бауырластықтарының ықпалына байланысты болған ислам дінінің қазақ даласында  таралуы мен орнығуы үдерісінің жаңа  кезеңі, яғни жалпы Ресей империясының отарлау саясатынмен байланысты ислам дініне,  соның ішінде «бұратана» халықтардың діни сеніміне деген саясатпен айқындалынатын кезең басталды.

 

 

1       Сұлтанғазиева  А. Қазақстандағы ислам:тарих,этика және қоғам. Алматы, 1998,  - 12 б.

2       Артемьев А.И. Дінтану.-Алматы: «Бастау» баспасы, 2013.-502 б.

3       Бартольд  В.В. История культурной жизни Туркестана / Бартольд В.В. Сочинения.-Т.ІІ. –Ч.1.-М., 1963. – 224 с.

4       Полонская Л.Р.  Восток. ХХ век. Взгляд из России // Ислам в СНГ.-М., 1998.- 8 с.

5       Артемьев А.И. Дінтану.-Алматы: «Бастау» баспасы, 2013.- 474 б.

6       Ислам на территории бывшей  Российской империи. Энциклопедический словарь.-М.: Вост. Лит.-2001.-Выпуск 3.- 48 с.

7       Есим Г. Казахская философия // Философия: учебник для студентов вузов / Н.Ж. Байтенова,  Г.Есим и др.- Алматы: Қазақ университеті, 2006.- 126 с.