ҚАЗАҚСТАНДА КӘСІПТІК БАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТИПТЕРІ

Сейтбаев Қ.Ж. - Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті

Қарабаева А.А. – М.Х.Дулати атындағы ТарМУ

Жұмабаева Н.Қ. – Биология мамандығының 1 курс студенті

ТМД-ның ішкі суайдындары мен олардың маңындағы теңіздерде балықтың 1500 түрі мекен етеді. Қазақстанның суайдындарында 140-қа дейін балық түрлері мекендейді. Әлбетте, бұл балықтардың барлығы шаруашылық мақсатта немесе қазір балық шаруашылығында қолданылып жүргендей, кәсіпшілік мақсатта қолданыла бермейді. Дегенмен, Қазақстанның суайдындары бұрыннан тағамдық тұрғыдан жоғары бағаланатын балықтары үшін бағаланатын, қазір де жоғары бағаланады. Мысалы, Орал-Каспий суайдыны бекіре балығы ауланатын негізгі аудандардың бірі болып табылады. Арал теңізі мен Сырдария бассейні кейінгі кезге дейін тағамдық құндылығымен және дәмділігімен ерекшеленетін сазан, табан, қаяз, қаракөз балық, майбалық, ақмарқа және т.б. балық түрлерімен қамтамасыз етіп келген. Балқаш және Алакөл көлдерінде алабұға мен шармай ауланады. Зайсан көлінің маңындағы Бұқтырма су қоймасында сібір бекіресі, таймень, ақбалық, сондай-ақ шортан, аққайран, табан балық сияқты бағалы балық түрлері мекендейді.

Соңғы 15-20 жылда өзендердің ағысын энергетика мен ауыл шаруашылығының қажетіне пайдалануға байланысты су қоймаларының басым көпшілігінде кәсіпшілікке қолданылатын балықтардың түр-тұқым құрамы мен олардың арақатынасы көп өзгерістерге ұшырады: балықтардың бір түрін аулау – негізінен қымбат бағалы балықтардың түрлерін аулау – азайып кетті, ал басқа түрлерін – арзан балық түрлерін аулау деңгейі артты.

Жаңа су қоймаларының салынуы және құнарлы жерлерді сумен толтыру балықтар үшін бай азық қорын қамтамасыз етті. Мұндай жағдайларда көптеген балық түрлері, әсіресе, жаңадан жерсіндірілген балықтар тез өсіп, іріленетін және толысатын болды. Оларда бастапқы түрлермен салыстырғанда елеулі морфологиялық және биологиялық ерекшеліктер пайда болды. Бұл балықтардың жаңа қасиеттерін ихтиолог ғалымдар зерттеуде, бай балық қорын қайта жаңғыртуға бағытталған шаралар жүзеге асырылуда.

Қазақстанның суайдындарындағы кәсіпшіліктің негізін тұщы суларда кеңінен таралған тұқы тұқымдас балықтар құрайды.

Тұқы тұқымдас балықтар – тұщы суларда мекендейтін балықтар. Олар дүние жүзінде, оның ішінде ТМД елдерінде де кең таралған. Қазақстанда Марқакөл сияқты биік таулы көлдер мен тау өзендерінен басқа барлық суайдындарында мекендейді. Бұл жылу сүйгіш балықтар

Қазақстандағы кәсіпшілік балық түрлері негізінен тұқы, бекіре тұқымдас және арқан балық түрлерінен құралады. Сондай-ақ кәсіпшілік маңызы бар балық түрлеріне шортандар (шортан тұқымдастар), жайын (жайын тұқымдастар), лақа (нәлім тұқымдастар), көксерке және алабұға (алабұға тұқымдастар) жатады.

Қазақстандағы кәсіпшілік балық түрлерінің сипаттамасы олардың белгілі бір тұқымға қатысына қарай беріледі.

Балықтарды ғылыми негізде аулау, өсіру, жерсіндіру жұмыстары олардың әрбір түрінің биологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып жүргізгенде ғана тиісті нәтиже береді.Сонымен қатар балықтардың қандай ағзалармен қоректенетінін, олардың жем жөнінен өзара бәсекелестігін білу, балықтың қай түрін сан жағынан ықшамдау керектігін ғылыми тұрғыдан негіздеп отыруға мүмкіндік береді. Әрбір судың балық қорын тиімді пайдалануда жыртқыш және жкас балықтар арасындағы арақатынасты сақтай білудің, суда жыртқыш балықтардың шамадан тыс молайып кетуіне жол бермеудің маңызы бар.

Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасында кәсіптік тауар балық шаруашылығының дағдарысы сонау Кеңес дәуірінде жасақталған аквамәдени технологияның жобасымен жасалғандықтан, қазіргі нарықтық экономиканың бағытына төтеп бере алмады. Тәжірибе жүзінде бұл технология нарықтық балық шаруашылығында тиімсіз болып саналды. Бірақ кей жерлердегі балық өсірумен балық шаруашылығының тұрақтылығын ұйымдастыру әрекеті жаңа бағыт алды. ҚР ауыл шаруашылығының өндірістерін қайта жандандыру аясында тауарлы балық аулау өндірістерінің табиғи су қоймаларында балық шаруашылығын ұйымдастырудың бірнеше әдістері жасалынды.

1 Балық шаруашылықты ұйымдастыру әдістері

-өрістеуші тоған балық шаруашылығы;

- көл-тауар өрістеуші балық шаруашылығы;

-толық жүйелі көлді-тауар балық шаруашылығы;

-толық жүйелі тоғанды балық шаруашылығы;

-интеграциялық балық шаруашылығы;

-отырықшы балық шаруашылығы;

-индустральді типтегі балық шаруашылығы.

1.1. Өрістеуші тоған балық шаруашылығы−тауар балықтың өзге жерден тасымалданып, орнықтыру материалдарымен қамтамасыз етумен айналысады.Бұл шаруашылықта өрістетуші тоғандар мен тірі балықты қондырғылармен қамтылған. Өрістеуші тоғандарда балық өсіріп, қондырғыларда-тірі тауар балықтарды уақытша сақталып, уақыт өткенде реализациялайды.

Өрістеуші тоғандар бөгетті немесе сағалы болып бөлінеді. Балықтың өсірілуі барлық интенсификациялық іс-әрекетпен (тоғандарды тыңайту, балықты жасанды қорекпен қоректендіру, балықтардың аралас түрлерін бірге өсіру, жыртқыш балықтармен күресу) іске асырылады.

1.2. Көлді−өрістетуші балық шаруашылығының міндеті өрістеуші тоған балық шаруашылықтарының міндетімен бірдей, бірақ балықты табиғи шағын көлдер мен тоғандарда бағып баптайды. Балықты орнықтырушы құрылығыларды жақын маңдағы толық жүйелі балық шаруашылығын немесе балық питомнигінен әкеледі.

Балықтарды табиғи қорекпен қоректендіріп, полимәдениетті түрлермен бірге өсіреді. Кей жағдайда минералдық тыңайтқышпен суды байытып, балықтарға жасанды қорек беріледі.

1.3. Толық жүйелі көлді−тауар балық шаруашылығы –кіші табиғи немесе тұрақты су қоймалардың кешендерінде ұйымдастырылады. Бұл шаруашылықтарда балықтың барлық жасына сәйкес өсіру, бағу, баптау қондырғылары жасалынып, қыстау, аналық, жөндеу, ұсақ шабақ өсіруші тоғандармен де қамтылған. Тауар балығын су қоймамен көлдерге арнап жасалған нұсқау бойынша өсіреді.

1.4. Толық жүйелі тоғанды балық шаруашылығы-балық өсіруге қажетті барлық суат категориясына ие шаруашылық. Бұл шаруашылықта тауар балығы уылдырықтан бастап өсіріліп, ересек күйге дейін дамытылады. Сонымен қатар, дәл осындай шаруашылықтарда үйірлі тұқы балықтармен сұрыптау жұмыстары жүргізуге мүмкіндік берілген.

1.5. Интеграциялық балық шаруашылығы-бұл шаруашылықтарда балықты, суда жүзуші құстар мен дәнді және бақша дақылдарымен бірге өсіруге мүмкіндік жасалынады. Үйрек және қазды балықты тоғандарда жаю салдарынан дәнді дақылдық өнімділігін арттырып, ол өз кезеңінде балық өнімділігін ұлғайтуына әкелтіндігі дәлелденді.

1.6. Отырықшы балық шаруашылығы-энергетикалық нысандардан түскен қалдық жылы су негізінде құрылады. Балық арнайы суда қалқып жүретін қондырғыларда өсіріледі.

1.7. Индустриалды балық шаруашылғы типі тұйық су қоймалардағы қауыздар мен су айдындарында тауар балықты өсірумен айналысады.

2. Қазақстанның тоғанды шаруашылықтарын табиғи-климаттық аудандастыру

Тоған балық шаруашылқтарын табиғи−климаттық белдеулерге бөлу ТМД елдерінің тоған шаруашылығы анықтамасында толық берілген, кестеде көрсетілген (кесте-1).

1 −кесте. Тоғанды балық шаруашылығының белдеулері

Тоғанды балық шаруашылығының белдеулері (ТМД елдерінде қабылданған жіктеме бойынша)	Облыстар
II	Солтүстік-Қазақстан, Ақмола облысының солтүстік бөлігі
III	Ақмола облысының оңтүстік бөлігі, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қостанай және Қарағанды облысыныңы солтүстік бөлігі
IV	Қостанай және Қарағанды облысының оңтүстік бөлігі, Ақтөбе және Алматы облысының солтүстік бөлігі
V	Ақтөбе облысының оңтүстік бөлігі, Шығыс Қазақстан, Атырау облысының солтүстік бөлігі
VI	Атырау және Алматы облысының оңтүстік бөлігі, Маңғыстау және Жамбыл, Қызылорда облыстарының солтүстік бөлігі
VII	Оңтүстік қазақстан және Маңыстау облыстарының оңтүстік бөлігі

Құнды балықтарды өсірумен айналысатын су айдындарындағы орташа балық өнімділігі 32,7 кг/га құрайды. Ал құнды балықтарды өсіру және оның өнімін алу жағынан ең жоғарғы 80-100 кг/га көрсеткішке теңіз маңындағы су айдындары ие болды.

Көлде құнды балық өсірумен айналысатын шаруашылықтардың жұмысына кедергі жасайтын бір ғана бөгет бар, ол көлдерге арналған қондырғылардың жоқтығы.

Құнды балықты индустриальды жолмен өсіру шаруашылықтары арнайы қондырғылар мен қауыздарды жабық су айналым жүйесімен қамтып, тікелей пайдаланады.

Тауарлы балық шаруашылығының индустиральды бағытының негізгі артықшылығы−шаруашылық су ауданды қамтиды. Өнім концентрациясы мен оның механизмінің қарапайымдылығы барлық техникалық процесстерді бір мезетте бақылау, басқару мүмкіншілігі жоғары.

Ішкі су қоймалардағы балық өнімділігн арттыру іс−шара кешеніне-балықтың құнды түрлерін акклиматизациялау және қолдан өсіру, сондай−ақ балық шаруашылықтардың су қоймаларын техникалық және биологиялық мелиорациялау шараларымен қамту.

2−кесте. Арнайы балық шаруашылғының барлық тоғандарына арналған негізгі норматив сипаты

Арнайы балық шаруашылғының барлық тоғандарына арналған негізгі норматив сипаты
Тоған аты	Ауданы, га	Тереңдігі, м		Су айналым, тәулік	Уақыт, тәулік		Бағыттардың қатынасы
		орташа	жоғарғы		толуы	ағызылуы
негізгі	Рельеф бойынша	Рельеф бойынша		+	30 дейін	30 дейін	Рельеф бойынша
қыстық	0,5–1,0	1,8	2,5	15—20	0,5–1,0	1,0–1,5	1:3
Шабақты	0,05–0,1	0,6	1,0	–	0,1	0,1	1:3
Май шабақты	0,2–1,0	0,8	1,5	–	0,2–0,5	0,2–0,5	1:3
Ересек балық	10–15	1,0–1,2	1,5	–	10–15	3–5	Рельеф бойынша
өрістеуші	50–100	1,3–1,5	2–2,5	–	10–20	5 дейін	Рельеф бойынша
Аналық жаздық	1–10	1,3–1,5	2–2,5	–	0,5–1,0	0,5	1:3
қондырғы	0,001–0,05	1,5	2,0	0,1	0,1	0,1	1:3
Оқшау-лаушы	0,2–0,3	1,8	2,5	15–20	0,5–1,0	1,0–1,5	1:3
Карантинді	0,2–0,3	1,5	2,0	–	0,5–1,0	1,0–1,5	1:3

Көл шаруашылықтары. Елімізде үлкенді–кішілі көлдер көп болғанымен, бірқатар көлдерге жетудің күрделілігіне және олардағы балық өнімділігінің төмендігіне байланысты балық өсіру кәсіпшілігінде осындай мол қорды пайдалану жеткіліксіз дәрежеде. Көлдердің балық өнімділігін арттыру мақсатында арнаулы балық шаруашылықтары құрылуы тиіс. Көлдегі тауарлы шаруашылықтарды жалпы көлемі 1,5-2,0 мың гектардан кем болмайтын көлдер жиынтығының негізінде құру тиімді болып табылады. Көл шаруашылықтарын құру барысында көлдерде балық өсіруге және балық аулауға дайындық жұмыстары жүргізілуі тиіс, бұл үшін тиісті орындарда (көлдердің бастауы мен құйылымында) шлюз−реттегіштер, бөгеттер және басқа да гидротехникалық құрылғылар салынып, жер телімдері дайындалып, қалыпты су режимі қалыптастырылады (көлдердің тиімді тереңдігін сақтау, көлдегі су деңгейін белгілеу), техникалық және биологиялық мелиорацияны, көлдерді тыңайтуды және балық көшеттігінде өсірілетін бағалы балық түрлерінің шабақтарымен толықтыруды қамтитын балық өсіру-мелиоративтік шаралар жүзеге асырылады.

Қазіргі кезде көл шаруашылықтарының айқын типтік құрылымы қалыптасуда. Қарқынды көл шаруашылығының құрамына балық төлдетуге арналған көлдер, тәлімбақ көлдер, балық қоңдандыруға арналған көлдер енеді.

Балық төлдетуге арналған көлдер – әрқайсысының аумағы 100–200 гектардан аспайтын, тереңдігі 2–4 м, шартты су алмасу коэффициенті 3–тен аспайтын көлдердің жиынтығы.

Өсірілетін шабақтарды ұзақ қашықтыққа тасымалдамау үшін, тәлімбақ көлдерді (серіктес көлдерді) балық қоңдандыруға арналған тоғандарға жақын маңайдан таңдаған тиімді. Тәлімбақтардың аумағы шаруашылықтың көлеміне қарай белгіленеді, бірақ олардың әрқайсысы 300 гектардан кем болмауы тиіс, тереңдігі – 1,5–2,0 м және шартты су алмасу коэффициенті 1–ге тең болуы тиіс. Ең тиімдісі ағыстағы және ағыстың алдындағы көл тәлімбақтары болып табылады. Жергілікті ихтиофаунаны жою үшін суды сорғызып алу, сондай–ақ химиялық әдіспен улауды қолдану ұсынылады.

Балық қоңдандыру көлдері – аумағы 5 мың гектарға дейін, тереңдігі – 3-5 м, шартты су алмасу коэффициенті 3–тен кем болмайтын көлдер.

Қалыптасқан жағдайға қарай шаруашылықтың құрамына инкубациялық кезең, балық өсірудің шарбақты жүйесі және әртүрлі шаруашылыққа арналған құрылыстар кіреді.