э.ғ.к. Исатаева Г.Б., магистрант Исаева Р.М.
Оңтүстік
Қазақстан педагогикалық институты
э.ғ.к. Абілқасым А.Б.
Халықаралық
гуманитарлық-техникалық университеті
КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС
САЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
Табыс салығы ежелгі
және классикалық салықтардың бірі болып табылады.
Салықтың бұл түрі негізінен XIX және XX
ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде кең дамыды. Қазақстан
Республикасында табыс салығы 1991 жылдың 24 желтоқсанынан «Қазақ
ССР азаматтарынан, шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ
тұлғалардан алынатын табыс салығы туралы» заң негізінде
енгізілді. Заңды тұлғалар 1994 жылдан 2001 жыл
аралығында табыс салығын төледі. 2002 жылдан бастап табыс
салығы корпоративтік табыс салығы болып өзгерді
Біздің мемлекетімізде
корпоративтік табыс салығы мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлімінің ең басты көзі болып табылады. Оны мына
төмендегі 1 кестеден көруге болады.
Сонымен қатар,
Қазақстан Республикасы бойынша барлық салықтар
түрлері бойынша салық төлеушілердің салық
заңдылығын толық сақтамағандығы
байқалады. Корпоративтік табыс салығы бойынша салық
заңдылығын толық сақтамаған салық
төлеушілердің үлесі 29,6% болып шықты. Жоғарыда
аталған талдау қорытындысы корпоративтік табыс салығы бойынша
2013-2014 жылдардың Салық кодексінің 15 тарауының 81
«Тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізуден
түсетін табыс», 83 «Міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін
табыстар», 84 «Күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін
табыстар», 90 «Өтеусіз алынған мүлік», 92 «Шегерімдер», 104
«Шегерімге жатпайтын шығыстар», 103 «Салықтар шегерімі», 107
«Тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу»
баптарына қатысты заңның толық
сақталмағандығы анықталды.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері 2014 жылғы
жағдай бойынша жылдық жоспардың 95,32%-ына орындалды
және іс жүзіндегі түсімдер 2539,25 млрд. теңгені құрады.
Корпоративтік табыс салығы бойынша жоспарланған 808,4
млрд.теңге орнына, бюджетке 783,0 млрд.теңге түсті немесе
жоспар 96,9%-ға орындалды. Бұл жағдай коропоративтік табыс
салығы бойынша аванстық төлемдер жүйесінің дұрыс жұмыс істемеуінің
нәтижесі деуге болады.
Салық жүйесін,
оның ішінде кез келген салықты жетілдіру жолдарына сәйкес
ұсыныс айту үшін, бұл алдағы өзгерістердің
мемлекет, салық төлеуші және халық үшін не
береді, олардың мүддесі қалай сақталады деген пікірді
негізге ала отырып айту қажет.
Салықтық
құралдың реттеуші рөлі экономиканың
дағдарыс жағдайында өте ерекше. Салықтың
фискалдық қызметін дамытумен шектелу мүмкін емес. Салық
өнім өндірушілердің еркін шешім қабылдауына
мүмкіндік беруі тиіс. Дағдарыстан шығудың бірден-бір
жолы болып өндірісті ынталандыру табылады. Ал, өндірісті
ынталандыру елдегі шағын және орта бизнесті дамытумен тікелей
байланысты. Әлемде шағын және орта бизнесті мемлекеттік
қолдау ең алдымен салықтық жеңілдіктер берумен іске асырылады. Бұл орайда,
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті
қолдау мақсатында шағын және орта бизнеске
арналған арнайы салық салу режимі жүзеге асырылады. Дегенмен,
салықтық жеңілдіктердің көп мөлшерде болуы
тиімді емес.
Біріншіден, салық
жеңілдіктері барлық салық төлеушілерінің
теңдігі принципін бұзады, өйткені бұл жеңілдік
берілген салалар басқаларға қарағанда
артықшылықта болады.
Екіншіден, салық
жеңілдіктері есептеу механизмін қиындатады, ал бұл
түрлі қателіктер мен түсініспеушіліктерге әкелетіні
сөзсіз.
Үшіншіден, жеңілдік
берілген саланың кәсіпорындары, жеңілдік
құқығын рәсімдеудің күрделілігіне
байланысты оны дұрыс пайдалана алмай, жеңілдіктен бас тартуға
мәжбүр болатын кездері де байқалуда.
Тәжірибе көрсеткендей
кез-келген жеңілдік белгілі бір қиындықтарға
әкеледі. Жеңілдікті кәсіпорындар белгілі бір шартпен
алғандықтан, олардың өз әрекетін еркін
жүргізуіне кедергілер пайда болады. Ал, шағын және орта
бизнесті дамыту үшін кедергінің неғұрлым аз
болғандығы жақсы. Ал, барлық кәсіпорындарға
тең жағдайда салық салу үшін, корпоративтік салық
ставкасын төмендету ең тиімді шешім болып табылады. Бұл
мәселе Жаңа Салық кодексінде көрініс тапқан,
яғни заң бойынша корпоративтік табыс салығының ставкасы
2009 жылы – 20%, 2010 жылы – 17,5%, 2011 жылы - 15% құрады.
Біздің ойымызша, бұл мемлекеттің салық
саясатындағы салық механизмінің элементерінің бірі
салықтардың, соның ішінде корпоративтік табыс салығы
бойынша қабылдаған дұрыс шешім. Дегенмен, Жаңа
Салық кодексінде әлі де шешімін таппаған мәселелер бар.
Заңды тұлғаның
табысына қазіргі салық салу механизмі өнімді шығару
көлемінің өсуін ынталандырмайды, өзіндік
құнын төмендетпейді, керісінше, шегерімді
ұлғайтып, соның нәтижесінде заң негізінде
салық салудан босатылуына әкеледі. Мысалға, корпоративті
табыс салығы бойынша залалды ауыстыру
мерзімінің 3 жылдан 10 жылға ұлғаюы
салықтан жалтарыну мәселесінің одан әрі
ұлғаюына әкелуі мүмкін. Сондықтан, біздің
ойымызша, корпоративтік табыс салығы бойынша залалды ауыстыру мерзімін 10
жылдан 3-5 жылға дейін төмендету және бұл
жеңілдік түрін тек экономиканың басты салаларына ғана
беру керек.
Сонымен, бүгін үлкен
мәселе ол корпоративтік табыс салығы бойынша инвестициялық
салық преференциялары. Заңға сәйкес,
инвестициялық салық преференциялары дегеніміз корпорациялық
табыс салығын төлеуден босату не жаңа өндірістер
құру, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту мен
жаңарту мақсатында инвестициялық жобаларды жүзеге
асыратын салық төлеуші заңды тұлғалардың
жылдық жиынтық табысынан қосымша шегерімдер жасауға
құқық беру. Осы орайда, корпоративтік табыс
салығын жетілдіруге байланысты, біз, келесідей енгізулерді
ұсынамыз:
-
шағын және орта бизнесті қолдау мақсатында
«күмәнді талаптар бойынша шегерім» бабын келесідей өзгертуді
ұсынамыз: «күмәнді талаптар деп микронесиелік ұйымдар
берген микронесие бойынша есептелген сыйақы бойынша
қалыптасқан және талаптың қалыптасу мерзімінен
бастап 1 жыл ішінде өтелмеген жеке тұлғалардың
талаптары табылады»;
-
дамыған елдердің тәжірибесін сүйене отырып
(мысалға, АҚШ), экономиканың басты салаларына корпоративтік
табыс салығының дифференциалдық және регрессиялық
ставкаларын енгізу, яғни салық салынатын табыс өскенде,
салық ставкасын төмендету. Бұл салық
төлеушінің жылдық жиынтық табысын арттыруға
ынталандырады, сонымен қатар, салық салу базасын төмендетіп
(жасырып) көрсетпей, нақты жағдайдағы көлемін
көрсетуге мүмкіндік береді.
Біздің пікірімізбен
ұсынылған өзгерістерді енгізу барысында болатын бюджеттік
жоғалтуды, алдағы уақытта салық салу базасын
кеңейту есебінен әрекет ететін шаруашылық
субъектілерінің санын өсіру арқылы, бұрын
жасырған кәсіпорындардың ашық алаңға
шығару салықтық ауыртпалықты жеңілдету
нәтижесінде қалпына келтіруге болады.
Жалпы, қазіргі
жаһандану кезеңінде өз салық жүйемізді жетілдіру
объективтік қажеттілік. Егер, біз, ұсынып отырған
корпоративті табыс салығы бойынша жаңалық өз шешімін
тапса, онда бұл өндірістің дамуына, ішкі
инвестициялардың ұлғаюына және негізгі
құрал-жабдықтарды жаңалауға қосымша
қаржы көздері туындайды.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының Кодексі, Алматы, 2009
2. Ермекбаева Б.Ж. «Проблемы развития налоговой системы
Республики Казахстан в условиях глобализации экономики», Алматы, 2012
3. Ермекбаева Б.Ж. «Налоговые
стимулы роста конкурентоспособности экономики Казахстана», журнал
«Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана», Алматы, 2013
4. Малдыбаева Г. «Классификация
налоговых нарушений по видам налогов», журнал «Вестник налоговой службы
РК», № 8 (96), Алматы, 2011
5. Ермекбаева Б.Ж. «Разработка
нового налогового кодекса – требование нового этапа развития Казахстана»,
статья «Вестник КазНУ им. аль-Фараби», №1, Алматы, 2012
6. ҚР-ның Қаржы
министрлігінің ресми сайты - www.afn.kz
7. Серикбекулы А. «Проблемы налогообложения микрокредитных
организаций», журнал «Налоги и Финансы», №11 (12), 2012