Э.ғ.к., доцент Шомшекова Б.К., магистрант Сламбекова М.

І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Қазақстан

Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиені дамыту мәселелері

Қазақстан Республикасында халықты баспанамен қамтамасыз етуде ипотекалық несиені дамыту маңызды болып табылады.

Классикалық түсінікте ипотека- ол тек қана несиені беру ғана емес, сонымен қатар құнды қағаздарды эмиссиялау мен салым және облигациялармен байланысты ресурстарды тарту әдісі ретінде түсіндіріледі.

ҚР ипотекалық несиелендірудің нормативтік-құқықтық базасы 1995ж. "Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы" заңынан бастау алды. Осы заңға сәйкес ипотекалық несие дегеніміз- кепілге берілген жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлесі кепіл берушінің немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында қалатын кепіл түрі. Жылжымайтын мүлік-жер учаскелері, сондай-ақ үйлер, ғимараттар және жермен берік байланыстағы өзге де мүліктер, яғни ауыстырылуы олардың мақсатына шектен тыс зиян келтірусіз мүмкін болмайтын объектілер[1].

Аталған заң ҚР ипотекалық несие саласындағы қызметтерді жүргізудің негізін қалай отырып, тұрғындарды баспанамен қамтамасыз етудегі рыноктік қағидаларды жүзеге асыруға жол ашты. Сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық өмірде болған түбегейлі ілгерілеулер, еліміздегі ипотека жүйесіне көптеген өзгерістер әкеліп, баспана мәселесін шешу мақсатында бірнеше маңызды құжаттардың қабылдануына себеп болды. Мысалы, тұрғын үй құрылысын дамытудың 2005-2007 ж. арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2008-2010ж. және 2011-2014 ж. арналған бағдарламалар халықты баспанамен қамтуды басты міндет етті. Алайда, соңғы қаржы дағдарысы салдарынан бұл бағдарламалар халықтың экономикалық жағынан белсенді негізгі топтары үшін тұрғын үйдің қолжетімділігін толық қамтамасыз етуге мүмкіндік бере алмады. Әйтсе де, бұл бағдарламалар баспана мәселесін шешуге бағытталған қадамдардың алғашқы сатылары болатын. Осы бағдарламалардың аясында 2011 ж. қаржыландырудың барлық көздері бойынша 6,5 млн. шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді, ол жоспарланған іске қосу көлемінен 8,3 пайызға артық. Одан басқа жыл сайын жалға берілетін тұрғын үйдің көлемін 1 млн. шаршы метрге жеткізуді және сатып алу құқығымен жалдау тетігін, сондай-ақ құрылыс индустриясын дамыту жөніндегі кешенді шараларды көздейтін бірыңғай «Қолжетімді баспана-2020» бағдарламасы 2012 ж. бастап іске қосылды[2].

ҚР Статистика агенттігінің деректері бойынша 2008-2012 жылдары қаржыландырудың барлық көздері бойынша тұрғын үй құрылысына 565,8 млрд. теңге инвестиция жұмсалған. Жалпы алаңы 11,23 млн. шаршы метр тұрғын үй, оның ішінде: 2008 жылы - 5,04 млн. шаршы метр; 2012 жылы - 6,19 млн. шаршы метр (2008 жылмен салыстырғанда 124%) пайдалануға берілді. Одан басқа жергілікті атқарушы органдарын ипотекалық тұрғын үй салуға бөлінген несиелік қаражат есебінен жалпы алаңы 1618,7 мың шаршы метр 17878 пәтер, оның ішінде 2008 жылы - 11764 пәтер (953,9 мың шаршы метр), 2012 жылы - 7811 пәтер (664,8 мың шаршы метр) салынды[3].

Осыдан ҚР қазіргі ипотекалық несиелендіру жүйесінің қызмет етуінің нәтижесін талдай отырып, белгілі бір оң өзгерістер бар екені көрінеді. Көп жағдайларда ипотеканың өсуіне объективті себептерге макроэкономикалық жағдайлардың тұрақтануы, тұрғындардың табыстарының өсуі және екінші деңгейлі банктердің ресурстық базаларындағы ипотекалық несиелендіру көлемінің артуы әсерін тигізді. Сонымен бірге нормативті - құқықтық актілерді жетілдіру және осы саладағы құрылымдық мәселелерді шешу бойынша елеулі түрдегі жұмыстар ықпал етті.

Осы саладағы отандық екінші деңгейлі банктердің ипотекалық қызметтеріне келсек, олардың несие портфелінің 40% құрылыс және ипотека, жылжымайтын мүлік нарығында шоғырланған. Егер 2001 ж. банктің ипотекалық несиенің пайыз көрсеткіші 20-24% және қайтару мерзімі 5 жыл болса, 2002 ж. пайыздық көрсеткіш 16-19% дейін төмендеп, мерзімі 10 жылға дейін ұзартылды. 2003 ж ипотеканы орташа есеппен алғанда жылына 12,5% және қайтару мерзімі 15 жыл болды.

Қазір отандық екінші деңгейлі банктердің ипотекалық несиеде үлесі 6% құрап отыр. Ресми мәліметтерден 2012-2013 жылдары ҚР екінші деңгейлі банктерінің құрылысқа және тұрғын үй сатып алуға берген барлық несиелерінің сыйақы ставкаларының 0,7% төмендеп, банктердің ипотекалық несиесі 2013 жылы 170 443 млн. теңгені құрап, 2012жылмен салыстырғанда 1109млн. тнг. немесе 36,5%-кеміген (кесте 1) [4].

Кесте 1. Банктердің құрылысқа және тұрғын үй сатып алуға (ипотекалық несиелеу) берген несиелері және олардың сыйақы ставкалары

	2012ж.		2013ж.
	млн. KZT	%	млн. KZT	%
Барлық несиелер, оның ішінде	171 552	11,9	170 443	11,2
ұлттық валютада:	166 563	11,9	17 162	11,2
қысқа мерзімді	1 631	11,8	96	11,4
ұзақ мерзімді	164 931	11,9	17 066	11,2
шетел валютасында:	4 990	13,1	280	10,7
қысқа мерзімді	81	10,1	71	11,0
ұзақ мерзімді	4 908	13,1	209	11,0

Ескрту: ҚР ҰБ-нің Статистикалық бюллетені. – 2013. желтоқсан

Алдағы уақытта елімізде ипотекалық тұрғын үй несиелеріне деген сұранысқа, ҚР Президенті Назарбаев Н.Ә. «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол» атты Жолдауында көрсетілген 2015-2016жылдары қосымша 180млрд. теңге бөлінуіне байланысты артуы ықтимал және әлемнің дамыған елдердегі халықтың 30-40% ипотекалық несиелер арқылы тұрғын үйге ие болатын тәжірибесін ескере отырып, ҚР осы саланы жетілдіру маңызды болып табылады[5].

Сондықтан халықты баспанамен қамтамасыз ету - Қазақстанның алдында тұрған өткір мәселелердің бірі болып қалып отыр. Аталған мәселені шешу мақсатында «Самұрық-Қазына» қоры өз облигациясын шығару арқылы Ұлттық қордан 480 млрд.теңгені жұмсады. Бұл бағдарлама бойынша құрылыстың басым бөлігі Алматы, Астана қалаларының еншісіне тиесілі. Осы қаржыландырудың басты бағыттарының бірі- қаржы дағдарысына байланысты тоқтап қалған құрылыстарды іске қосу арқылы тиесілі бөлігі үлескерлерге және қалған бөлігі мемлекет меншігіндегі жалға беру пәтерлері болмақ.

Одан басқа тұрғын үй құрылысындағы ипотекалық несие қажеттігін қамтамасыз ету үшін Үкіметтің жинақтаушы зейнетақы қорларындағы салымды пайдалану маңызды болар еді. Ол үшін «Самұрық – Қазына» қоры арнайы облигация шығарып, оны жинақтаушы зейнетақы қорларына сатуы керек. Бұл облигацияның мөлшері, есептеулер бойынша 120 млрд. теңге көлемінде болмақ. Облигацияны жабу мерзімі- 15 жыл. Әр купонның индикативті үстемесі 8,5 пайыз.

Осыдан ипотекалық несие беру жүйесінде талаптар бір жағынан күшейтілсе, екінші жағынан жеңілдетілген. Сонымен бірге ҚР ипотекалық несиемен пәтер алуда көп балалыларға, жас отбасыларына, мемлекеттік қызметкерлерге жеңілдік қарастыру орынды болмақ.

Нәтижесінде алға қойылған мақсатты іске асыру арқылы келесілерге қол жеткізілмек, олар: 1)Тұрғын үй құрылысы салынатын аудандар инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылыммен қамтамасыз ету; 2)120 мыңнан астам адам үшін жаңа жұмыс орындарын ашу; 3) Қалалар мен басқа да елді мекендердің сәулеттік бейнесін жақсарту; 4)Құрылыс қызметінен бюджетке түсетін салықтарды, оның ішінде жылжымайтын мүлікке салынатын салықты, құрылыс саласының қызметкерлерінен түсетін табыс салығын жинауды ұлғайту; 5)Құрылыс материалдары өнеркәсібі, электротехникалық, металлургия және химия өнеркәсібін өнімдерін, сондай-ақ жаңа тұрғын үйге керекті бұйымдарын шығаруды арттыру есебінен сабақтас салаларда мультипликативтік тиімділік алу [6].

Одан басқа тұрғын үй құрылысы қарқынының өсуін ынталандыру, инвестициялар үшін тұрғын үй құрылысының тартымдылығын арттыратын жағдай жасау, азаматтардың басым құқық берілген санаттарына қол жетімді тұрғын үйді сата отырып, оны салу үшін жергілікті атқарушы органдардың несие беру тетігін жасау, ипотекалық несие беру және тұрғын үй құрылысы жинақтары жүйелерінің ең төменгі параметрлерін белгілеу, қол жетімді тұрғын үй сатып алуға берілген ипотекалық несиелерге кепілдік беру жүйесін енгізу, коммуналдық тұрғын үй құрылысын қайта жандандыру және т.б.Аталған шаралардың жүзеге асуы барысында, есертеулер бойынша 290 мыңға отбасының баспана жағдайын жақсартуға мүмкіндік құрылар еді.

Қорыта келе, ҚР ипотекалық несие саласын жетілдіру бағыттары келесідей: 1) Қарапайым халық табысының ұлғаюымен қатар, инфляция қарқынын төмендету; 2) ҚР Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында көрсетілген тұрғын үйді ипотекалық несиелеу және тұрғын үй мәселесін жүзеге асыру; 3) Құрылыс компанияларының салып жатқан тұрғын үй объектілерін мемлекеттік атқарушы органдар тарапынан үнемі қатаң қадағалау; 4) Мемлекет тарапынан ипотекалық несиелеу мәселесін шешуге байланысты бағдарламаларды іске асыратын қорлардың құрылуы .

Аталған мәселелердің шешімін табуы ҚР халықты баспанамен қамтамасыз етуді жүзеге асырып, бәсекеге қабілетті 30 мемлекеттер қатарынан көрінуге мүмкіндік құрады деген ойдамыз.

Әдебиеттер

1. ҚР "Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы" заңы, 1995ж.

2. ҚР Статистика агенттігі «Қазақстан 2012жылы» жылнамалығы

3. «Қолжетімді тұрғын үй-2020» бағдарламасы

4. ҚР ҰБ-нің Статистикалық бюллетені. – 2013. желтоқсан

5. Назарбаев Н.Ә. «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына Жолдауы// Егемен Қазақстан,2014ж.

6. Әлімбеков Р. «Қол жетімді тұрғын үйге» шынымен қол жете ме? // Егемен Қазақстан,2013ж.