Заркенова Ж.Т., Заркенова Л.С., Кулов А.Б.
Е.А.Бµкетов атындаѓы Ќараѓанды мемлекеттік университеті,
Ќазаќстан, Ќараѓанды ќаласы
К¤МЕКШІ МЕКТЕП ОЌУШЫЛАРЫНЫЊ Т‡С ПЕН Т‡С ‡ЙЛЕСІМДЕРІН
ЌАБЫЛДАУЫ
Аќыл-ойы кем балаларды жан-жаќты дамытуѓа баѓытталѓан ж±мыстыњ нєтижесі
м±ѓалімге тєуелді, оныњ алѓашќы міндеті – бейнелеу µнері сабаќтарын т‰зетуге
баѓыттап ±йымдастыру. Б±л жерде сабаќтардыњ негізгі маќсаты сыртќы нєтижеге
жету ѓана емес – балаларды т‰рлі объектілерді бейнелеуге ‰йрету, ал бейнелеу
єрекетін максималды кемаќылды бала т±лѓасына толыѓынан єсер ететін мањызды
ќ±рал ретінде ќолдану. Бейнелеудіњ мањыздылыѓын А.И.Граборов, Т.Н.Головина,
И.А.Грошенков, Г.М.Дульнев, Л.В.Занков, И.М.Соловьев жєне таѓы басќалары сызып
кµрсеткен.
Баланыњ т‰сті
ќабылдау ќабілеті ол ‰шін ‰лкен практикалыќ (сарамандыќ) мањызы бар. Сурет
сабаќтары кµбіне т±рмыста, оќу, ењбек жєне ойын єрекеттерінде т‰сті д±рыс
ќолдану іскерлігініњ ќалыптасуына кµмектеседі. Бейнелеу шыѓармашылыѓында т‰с
ерекше рµлді атќарады. Балалар суреттерді
ќарындаштармен, бояулармен с‰йсініп бояйды, т‰сті борлармен жєне фломастерлермен сурет салуды жаќсы
кµреді жєне т.б. Оќу процесін арнайы ±йымдастыру барысында олар жасалынѓан
ж±мыстан ќуаныш сезіміне бµленеді жєне
ќанаѓаттанѓан сезіміне бµленеді. Сонымен балалар т‰с пен т‰с ‰йлесімдерін
ќабылдау мен суретін салуымен байланысты танымдыќ міндеттер ќатарын шешеді.
Б±нын бєрі кемаќылды балаларды эстетикалыќ тєрбиелеу ‰шін ќосымша
м‰мкіншіліктерді туѓызады[1].
Кемаќылды
балалардаѓы кµру талдаѓышы ќабысыныњ заќымдануы кµру µткірлігі мен т‰стерді
айырудыњ тµмендеуіне єкеледі. Т‰с сезімталдыѓыныњ дамуы мектептегі оќу бойы µте
баяу ж‰реді, біраќ б±л бейнелеу єрекетінде т‰сті ќате ќолданудыњ жалѓыз себебі
емес. Кемшіліктер жоѓарѓы психикалыќ функциялардыњ, ењ алдымен заттардыњ
т‰стерін ±ѓынып жєне оны сµйлеу тілі арќылы бейнелеу ерекшеліктерімен де
байланысты.
Т‰с айыру
функциясыныњ тµмендеуі мен заттардыњ бояуларын єлсіз ±ѓынуы (т‰сінуі) кемаќылды
оќушылардыњ суреттерінде де, сонымен ќоса бейнелеу єрекеті процесінде де
кµрінеді.
Кемаќылды
оќушылардыњ суреттерін талдау, балалардыњ жиі ќолдарына бірінші т‰скен
ќарындашпен сурет салуы немесе суреттіњ детальдерін (бµлшектерін) беталды т‰рлі
т‰стерге бояйтыныњ кµрсетті. (Мысалы, аюды - жасыл т‰ске бояуы, жылќыны –ќызыл
т‰ске бояу жєне т.б.). Бастауыш сынып оќушылары тіпті объектіні жан-жаќты
талдаудан кейінде д±рыс боямайды. Кµмекші мектеп оќушылары ашыќ ќою т‰стерді ќолдануѓа ‰лкен ынталарын
білдіреді. (Мысалы, ќараторѓайдыњ ‰йшігін – ашыќ-ќызыл немесе ашыќ-жасыл т‰ске
бояйды).
Балалар
ж±мыстарын талдау мен баќылау келесі т±жырымды жасауѓа кµмектеседі, т‰сті
бейнелегенде µзгешілігі мен ќателіктері бірнеше себеп бойынша болуы м‰мкін:
1 ) т‰с
сезімталдыѓыныњ тµмендеуімен байланысты оќушы боялынѓан затќа сай т‰сті
белгілей алмайды;
2) ќабылдаудыњ
пассивтігінен жєне заттардыњ т‰стерін толыќ т‰сінбеуімен, белсенді (активті)
сµздігінде т‰стерге сєйкес атаулардыњ болмауымен байланысты заттардыњ жєне
олардыњ бµлшектерініњ бояулары д±рыс берілмейді;
3) «салыстыру
техникасыныњ» болмауы (объекті мен ќарындаштыњ т‰сін келтіре алмайды);
4) маќсатталѓан
єрекеттіњ жетілмеуі суретті «барлыќ т‰стерге» механикалыќ бояуѓа єкеледі;
5) сµздік
инструкцияѓа (н±сќауѓа) ќажетті ќатынастары болмайды;
6) заттыњ т±раќты
т‰сін т‰сінбеуі, затты еркін т‰ске
бояуына єкеледі;
7) эстетикалыќ
сезімніњ нашар дамуы т‰стердіњ ‰йлесімділік ‰йлесуініњ б±зылуына єкеледі.
Интеллектуалдыќ
(аќыл-ойыныњ) кемшіліктерінен басќа кемаќылды балаларда зейін кµлемініњ тµмендігі
мен оныњ т±раќсыздыѓы, жењіл т‰рдегі
єлсіздік пен сенушілік (миына ќонушылыќ) байќалынады[2].
Жас ±лѓайѓан
сайын жєне оќыту мен тєрбиелеу єсерінен єрекет сипаттамасы мен балалар
суреттері де µзгеретіндігін айтып µткен жµн.
6. Сурет салу процесіндегі
оќушылар єрекеттерініњ жалпы сипаттамасы.
Бейнелеу єрекеті
µз бетінше, µз еркіні бойынша дами алмайды. Тек оќыту єсерінен ол маќсатќа
сєйкес келетін, алдын ала жоспарланѓан єрекеттіњ мінездемесіне ие болады, оны
єр кезенде реттеуге жєне баќылауѓа болады.
Педагогикалыќ
процестіњ т‰зету баѓытына ие болуы ‰шін, суретке ‰йрету барысында кµмекші мектеп оќушыларыныњ єрекеттерініњ
ерекшеліктерін есепке алу ќажет.
Суретті салудыњ
т‰рлі кезењдерінде оќушы жасайтын аќыл-ой єрекетініњ сањына келесіні жатќызамыз:
1. Алдаѓы ж±мыстыњ
бейнелеу міндеттері мен соњѓы нєтижесін т‰сіну.
Аќыл-ойы кем
оќушылар олардыњ алдына ќойѓан бейнелеу міндеттерін µз бетінше толыќ т‰сіне
алмайды. Тек м±ѓалімніњ кµмегіне с‰йене олар суреттін алѓашќы кезењін
инструкцияѓа (н±сќауѓа) сєйкес орындайды.
Талдау-синтездеу
єрекетініњ єлсіздігінен кµмекші мектеп оќушылары объектініњ ќ±рылысын жєне бейнені салу ретін ±ѓынып т‰сіне
алмайды. Сондыќтанда сурет, кµбіне, м±ѓаліммен ќойылѓан талаптарды есепке алмай
орындалады.
Инструкцияныњ
(н±сќаудыњ) мєнін аныќ ±ѓынып алмай,
оны ±мытып, µз єрекетініњ соњѓы нєтижесін ойламай, оќушылар кейде ќойылѓан
міндетті ауыстырып жєне едєуір дєрежеде жењілдетеді (оњайлатады). Егерде
м±ѓалім жаѓынан єрекет шектелген болса,
оќушылар µз суреттерін сирек т‰зетеді. Сонымен, кµмекші мектеп оќушыларыныњ
бейнелеу єрекетініњ (міндетті т‰сінуі) тіпті алѓашќы кезењі µзгеше µтеді[3].
2. Т‰рлі
инструкцияларды (н±сќауларды) ±ѓыну.
Сурет сабаѓында
балаларѓа т‰рлі инструкциялар (н±сќаулар) беріледі: а) ауызша т‰сіндіру,
н±сќаулар, ережелер; б) дайын суреттер мен кестелер кµрсетіледі; в) м±ѓаліммен
материалды т‰сіндіру барысында таќтада суреттіњ орындалуы.
Ќосымша т‰сіндіру
алдын ала ойланбаѓан, толыќ жєне ±ќыптылыќпен берілмеген жаѓдайда, ауызша инструкция (н±сќау) кµп оќушыларѓа
бейнелеу єрекеті процесінде наќты с‰йеніш бола алмайды. Кµмекші мектеп
оќушылары ќажетті мµлшерде дидактикалыќ ќ±ралдарменде ќолдана алмайды сурет,
кесте сияќты жєне т.б. Суретті орындау кезењдері бар (бір ізділігі) кестелерді
ќолдансаќ та кемаќылды оќушылардыњ м‰мкіншіліктерініњ шектелуін кµруге болады.
Осы т±рѓыда ерекше назарѓа педагогикалыќ сурет ие болады. М±ѓаліммен т‰сіндіру
мен ќоса таќтада орындалѓан суреттіњ оќыту барысында ќ±ндылыѓы дайын кестеден
жоѓары. Оќушы тындап отырѓанда ол м±ѓалімніњ єр ойын, сµзін наќтылайды.
Кµргеннен алынѓан єсер оќулыќ материалды жаќсы жєне баянды т‰сінуге м‰мкіндік
туѓызады. Сµзді графикалыќ єрекетпен біріктіре, м±ѓалім балаѓа бейнеленетін
объектініњ (заттыњ) ќасиеттерін т‰сінуге кµмектеседі. М±ѓалім суретті орындаудыњ
барлыќ кезењдерін кµрсетіп (µзі таќтада салып), оны толыќ т‰сіндіру мен
н±сќаулармен ќоса ж‰ргізген жаѓдайда оќушылар бейнелеуді д±рыс орындайды.
3. Кµрнекі
ќабылданатын объектініњ ерекшеліктерін алдын ала ±ѓыну.
Заттыњ суретін
салу ‰шін, ол туралы наќты т‰сінігі болуы ќажет. Ондай т‰сініктерді затты
ќабылдауын арнайы ±йымдастыру жолымен ќалыптастыруѓа болады (зат туралы толыќ
т‰сінікті педагогикалыќ тєсілдер ж‰йесініњ кµмегімен алынатындыѓын ±ѓынамыз).
Кемаќылды
балалардыњ шектелген м‰мкіншіліктері натураныњ (заттыњ) дербес (µз бетінше)
талдауын ж‰ргізу барысында да байќалынады. Олар оны ретсіз,
жоспарсыз жасайды. Жеке бµлшектерін (бµлімдерін) кµрсету ж‰йесіз ж‰ргізіледі.
Сонымен ќоса кемаќылды оќушылар объектіні кµре салып жєне оныњ ќ±рылысыныњ ерекшеліктеріне
мєн бермей сурет салуѓа кірісе кетеді. Затты ±мытып оќушылар естегісі бойынша
заттыњ жалпы ќасиеттерін бейнелейді. Мысалы, пирамидканы бейнелегенде (1-3
сыныптар) оќушылар саќиналар
(дµњгелектер) сањын есепке алмайды.
1. Бейнелеу єрекетіњ
жоспарлау.
Суретті салу
алдынѓы (болашаќ) ж±мысты алдын ала жоспарлауын талап етеді. Біраќ жоспарлау
– к‰рделі аќыл-ой (интеллектуалдыќ)
операцияларыныњ біреуі. Б±л кµмекші
мектеп оќушыларыныњ бейнелеу єрекеттерінде наќты кµрінеді.
Жоспарлауѓа
кірісу ‰шін затты жан-жаќты талдау ќажет, єрекеттерді орындауыныњ бір ізділігін
белгілеу ќажет. Кемаќылды оќушылардыњ маќсатталѓан єрекеттерініњ тµмендеуі,
оќушылардыњ тапсырмада єлсіз бейімделуін, пішініњ, кµлемін, объект
элементтерініњ µзара орналасуын нашар сєйкестіріп кµрсетеді. Дербес сурет салу
барысында немесе ќысќаша инструкция (н±сќау) бойынша оќушылар µз єрекеттерін
ойлы жасай алмайды. Мысалы, симметриялыќ пішінді заттарды затќа (натураѓа)
ќарап сурет салуда, оќушылар суретті ортанѓы (осьтік) сызыќты ж‰ргізуден бастап
орындаудын орнына жєне бейненіњ кµлемін
аныќтаудын орнына, заттыњ бµлек детальдерін (бµлшектерін) сала бастайды
(жазылатын пирамидканыњ ±шы). Б±л
суреттіњ µзгеруіне єкеледі. Сонымен ќоса б±л затты бояѓанда да байќалынады (ењ
алдымен бір т‰сті барлыќ заттарды бояу ќажет, одан кейін басќа т‰стерге бояу
ќажет). Жоспардыњ болмауы келесіге єкеледі: балалар суреттерін аяќтамай жатып,
оны бояуѓа кіріседі, содан кейін есіне т‰сіп, жеткіліксіз детальдерді
(бµлшектерді) сала бастайды.
2. ¤з ж±мысына
баќылау ж‰ргізу.
Суретті салу
барысында бейнелеу процесі кµру арќылы баќыланып т±руы ќажет. Б±ндай
баќылау суретті орындау процесінде, оны
бейнеленетін затпен сєйкестіру
негізінде µткізіледі. Біраќ ќабылдау кемшіліктері, кµз алдына елестетудіњ
толыќтыѓыныњ жєне дєлдігініњ, ќабылданѓанды естерінде мыќты ±стау ќабілетініњ
жоќтыѓы, салынѓан заттардыњ бір біріне ±ќсастыѓына єкеледі. Б±ндай жаѓдайда
бейненіњ пішіні мен кµлемі жалпы т‰рде беріліп, жењілдетіліп (оњайлатылып) жєне
схемалалыќ болады. Мысалы, сањырау ќ±лаќтарды (єќ жєне мухоморды) бейнелегенде
оќушылар «жалпы» сањырау ќ±лаќтарды салады. Кемаќылды оќушылардыњ кµбіне бейне
(образ) «б±лдыраѓан», белгіленбеген болып саналады, шынайы затпен сєйкестіре
алмайды, бір т±тас процестіњ б±зылуы байќалынады: ќабылдау- т‰сінік (т‰сіну,
елестету)- кµру арќылы ќол ќимылын баќылау. Басќа себеп – сурет салу барысында
µз єрекеттерін тексеру іскерлігініњ болмауы, оќушылардыњ суреті мен натураны
салыстыру іскерлігі, сонымен ќоса сурет бµлімдерін µзара салыстырудыњ
жетілмеуімен байланысты. Кемаќылды балаларда б±ндай аќыл-ойлы операцияларды
орындаудын ќажеттілігі тµмен. Тіпті дайын ‰лгілерді кµшіру кезінде де олар
ќателіксіз орындай алмайды. Кемаќылды балалар тапсырманы орындау барысында
єрекеттіњ ќалыптан тыс єдістерін ќолданады[4].
6. Бейнелеу
єрекетін жєне оныњ нєтижелерін µзіндік баѓалау.
Оќушылар µз
єрекетін жєне оныњ нєтижелерін (суреттерін) баѓалау с±раѓы мањызды
психологиялыќ-педагогикалыќ орын алады. Кемаќылды балалар µз ж±мыстарына жєне
оныњ нєтижесіне жеткіліксіз сын кµзімен ќарайды деген кµзќарас бар.
Сыншылдыќтыњ тµмендігі, ойлаудыњ селсоќтыѓы (жігерсіздігі, инертность), µз
єрекетін барлыќ жаѓынан бір уаќытта баќылап отыру іскерлігініњ жоќтыѓы,
µзін-µзі баќылау даѓдыларыныњ єлсіздігі – осыныњ барлыѓы оќушылардыњ µз ќателерін таба алмайтындыѓына єкеледі, сонымен ќоса кейде
оларды кµрмейді (байќамайды). Б±нын барлыѓы талдау мен салыстыру процестерініњ
жетілмеуімен ‰йлестірілгенде оќушыларѓа µз суреттерініњ толыќ орындалмаѓандыѓыњ
кµруге м‰мкіндік бермейді, ал сезім (эмоция)
аумаѓыныњ µзгешелігі селсоќ-парыќсыздыќпен
(пассивно-безразличное) немесе сєтсіздіктерге ептеп ќамсыз (беззаботное)
ќарауын белгілейді. Оќушылардыњ кµбісі µз суреттерін баѓалай алмайды, µз
ќателіктерімен келіседі (ал 4-5 жасарлы ќалыпты дамыѓан балалар µз суреттерініњ
сапасына сын кµзбен ќарайды). Нашар орындалѓан ж±мыс оларѓа єдемі болып
кµрінеді. Кемаќылды оќушылар м±ѓалім жаѓынан т‰рткісіз (ќозѓалтусыз) µз
суреттерініњ жєне сыныптастарыныњ суреттерініњ сапасы туралы пікірді сирек
айтады. Кейбір кемаќылды балалар µз ќателіктерін байќап оларды т‰зетеді, кейде
м±ѓалімнен кµмек с±райды. Демек, оќушылар олармен суретте табылѓан
дєлсіздіктерді жоюѓа талпынады. Жоѓарѓы сынып оќушылары µшіргішпен еркін
ќолданады. Бастауыш сынып оќушылары жіберілген ќателіктерін сирек табады, ал
ќателіктерін байќаѓан жаѓдайда, олар суретті жања бетке сала бастайды; сурет
салу альбомдарынан «б‰лдірілген» параќты жыртып (суырып) алып тастайды. Оќушылардыњ µз єрекеттерініњ нєтижесіне сыншылдыќпен
ќарауы, ќарапайым дењгейде болса да, жас ±лѓайѓан сайын т‰зету-тєрбиелік жумыс
єсерінен жоѓарлай т‰седі. М±ѓалім ќажетті жаѓдайларды жасауы керек, мысалы,
жалѓыз ѓана міндет ретінде бір ењбекті баѓалауын ќарастыру. Б±л сабаќтыњ
ќорытынды бµлімінде жасалады, балалар орындалѓан ж±мыстарды (ењбектерді)
баѓалауымен ѓана айналасып жатќанда, балалар ж±мыстардыњ сапасыныњ жаќсы,
жаѓымды екенін айта отырып, сонымен ќоса, д±рыс сыншыл пікір береді[5].
Сонымен,
т‰зету-тєрбиелік ж±мыс барысында м±галімге, кµмекші мектеп оќушыларыныњ
єрекеттерініњ спецификалыќ сипаттамасымен ќамтамасыз етілетін, едєуір
ќиыншылдыќтарды жењу ќажет.
Пайдалаѓылѓан єдебиеттер:
1.
Грошенков
И.А. Занятия изобразительным искусством в специальной (коррекционной) школе
VІІІ вида: Учеб.пособие для учителей спец.коррекц.шк.и студ. дефек-толог.
фак.пед.вузов/ - М., 2008.
2.
Воронкова В.В. Воспитание и обучение детей во
вспомогательной школе.- М., 2010.
3.
Заркенова Л.С., Омарова Н.Н., Ильясова Б.И. Арнайы
педагогика.- Ќараѓанды, 2012.
4.
Бейнелеу µнері:
Жалпы білім беретін мектептіњ 1-3сыныбына арналѓан оќулыќ. - Алматы: Атам±ра,
2010.
5.
Рсалдинова А.К. Кµмекші мектепке арналѓан бейнелеу
µнерініњ баѓдарламасы.- Алматы, 2009.