ӘОЖ  37.018.11. - 055.25

Абилбакиева  Г.Т., Әбжан Г.М.

                                                   

Абай атындағы  Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті

 

Қазақтың   қыз айттыру  дәстүрі арқылы тұрмыстық өмірге тәрбиелеудің мүмкіндіктері

 

Ілкі замандардан бері қазақтар, бергісі ауыл-аймақ шет-шекарасының тыныштығы, арғысы хандық немесе мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында көрші ру-тайпалар немесе мемлекеттермен туыстық, меймандостық қатынас орнатуға талпынған. Ондайда, «үйірі басқаны ноқта қосады, атасы басқаны неке қосады» және «ұлыңды ұрымға, қызыңды қырымға» деген бойынша неғұрлым алыс жерден қыз алып, қыз берісуді жөн санаған. Оның өзіндік мәні тым тереңде жатады. Ең әуелі, қазақ өз арасында кем дегенде жеті ата араламаған ру ішінде бір-бірінен қыз алысып, қыз берісуге тыйым салуы негізінде қан тазалығы мен осы арқылы ақыл-есі, дені сау ұрпақ өрбіту қамынан туындаған салт қалыптастырған. Сондықтан, шалғай жерлерде туып - өскендердің өзара некелесуінен туған балалардың дені сау, мықты болып өсетінін де қазақ о баста санаға әбден сіңіріп, бұлжымас қағидаға айналдырған. Сондай-ақ, «жер айырылса шым бітейді, ел айырылса қыз бітейді» сөзі айтып тұрғанындай, арада туған түрлі кикілжіңдер түбінде қыз алысып, қыз берісу арқылы шешіліп, мамыражай қалыпқа келуі сияқты жәйттерден қоғамдық өмірде некенің және өмірге ұрпақ әкелуші болашақ ана, қыздың аса зор маңызға ие екендігін байқау қиын емес. Тарих қойнауында осындай жәйттердің көптеп саналатындығынан оқырман қауым хабардар болар деп сенеміз, әрі оларды келтіру арнайы мақаланың  жүгі.

Айттыру - дәстүрлі ортада неке салтында үлкен мәнді ғұрып. Жігіт жағының құда түспек ниеттерін білдіріп, қыздың ата-анасына, жақын туыстарына сөз салуы. Жасынан атастырылған қызы жоқ ұлдың ер жеткен соң оны аяқтандырғысы келген ата-анасы баласы мен туысқандарымен ақылдаса отырып, келін болуға лайықты қыз қарастырады.   Ежелгі қалыптасқан дәстүр бойынша ұл баланың 3-10 жасы аралығында қыз айттыра бастайды. Болашақ қалыңдықты таңдауда екеуінің жас айырмашылығы бес немесе одан көп болуы мүмкін. Яғни жас алшақтығына қарамайды, қалыңдықты әкесінің байлығы мен жағдайына байланысты да таңдайды. Алайда, мұны ұлдың әкесі өзінің материалдық жағдайын жөндеу үшін байлықты көксегендігі деп түсінбеу керек, тек екі жақтың тең болуын қалағандықтан қалыптасқан үрдіс [1].

Жігіт әкесі өзіне терезесі тең деп санаған үйдің қызының басының бостығын білсе, арнайы адам жібереді немесе өзі барады. Қызын көруге келген адамға қыздың шешесі: «Қызды кім айттырмайды, қымызды кім ішпейді, қызымның басы бос» деген ниетін естіген соң ғана айттыру қамы жасалынады. Ежелгі салт бойынша, айттырар алдында жігітке қыздың, қызға жігіттің атын ататқан. Айттыру сөзі осыған байланысты шыққан болса керек. Қызды айттыруға туыстарымен ақылдасқан күйеу жігіт жағы қалыңдық ауылына жон-жосықты жақсы білетін, сөзге шешен, әзіл-қалжыңға епті жаушы адам аттандырады.

Ол жағымды хабар әкелсе, жігіт жағының туыстары кеңес құрып, құдалық туралы келісуге және қалыңмалдың мөлшерін білуге нақты кімді жіберу қажеттігін анықтап алады. Әдетте, оған күйеужігіттің әкесінің өзі белгіленеді немесе өзінің атынан сенімді ақсақалды нөкерлерімен жібереді. Олар қалыңдық тұратын ауылға келген соң, басқа бір үйге тоқтайды. Ертесіне, келген кісілердің біреуі өздерінің келу мақсатын жеткізу үшін қалыңдықтың әкесінің үйіне барады. Егер қыз әкесі өзінің қызын беруге келіссе, онда ол оған өзінің сапарлас жолдастарын осында шақыруын айтады. Қалыңдықтың әкесі қонақтарын төрге отырғызып, әр нәрсені әңгімелей отырып, соңында өз қызы үшін жігіт жағынан алғысы келетін малдың санын айтады; әдетте, байлар алпыс-жетпіске дейін, тіпті, одан да көп мал санын сұрайды. Бұл төлем халық арасында қалыңмал деп аталады. Қалыңмалға негізі жылқы, түйе мен ірі қара тағайындалады.

Айттыру ғұрпы түркі тектес халықтарға ертеден ортақ үрдіс, ғұрып болғандығы деректерде сақталған. Айттырудан кейін жастардың некелесуіне дейінгі аралық мүмкіндігінше көп уақытқа созылғанын жөн көрген. Өйткені, бұл аралықта түрлі-түрлі қызықтар өтеді: екі жақтың бір-біріне сыйлықтар жасауы, тойға әзірлік, той; екі жастың өмір бойы естерінде қалатын алғашқы кездесулері деген сияқты. Ата-анасы қызының тұрмыс құруына дейін оның үй шаруасына жәрдемдесуін және өз қалауынша еркін өмір сүргенін қалайды. Неғұрлым осы уақыт ұзаққа созылған сайын, соғұрлым қыздың әке-шешесі, әсіресе, шешесі риза болады. Айттырылған қыз белгілі бір жасқа келгенде, салт бойынша кәмелетке толғанда, яғни он үш жасында, күйеу жігіттің әкесі не өзі қалың малдың бір бөлігін, жартысын немесе 2/3 бөлігін төлеген кезде, әкесі қызын ұзатқан. Егер қыз жағы уағдасында тұрмаса, қыздың ата-аналары жігітке қалың малды қайтарып, салт-дәстүр бойынша, түйе бастатқан тоғыздан айыппұл төлеген.

1868 жылы қабылданған «Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарына бағынышты далалық облыстарды басқару жөніндегі Уақытша Ереже» бойынша, қазақ қыздарына, өз қалауы болмаса, бұрыннан айттырылып қойған күйеужігіттеріне шықпауға ерік берілген және 16 жасқа толмаған қызды ұзатуға тыйым салынған. Алайда, бастапқыда бұл заңды жасырып,16-ға тола қоймаған қыздың тұрмысқа шыққанын кейін жұртшылыққа жария еткен.

Дәстүрлі қазақы ортада, көбінесе, жігіттің әкесі сыйлас көңіл жетер адамдардың қызы болса, ата-анасымен келісіп өзара сөз байласқан. Үйдің төріне қамшысын іліп, құдалықтың басы осы болсын» деп бір жорға ат байлайды немесе «қызыңа таққан үкіміз» деп үкі тағар, кей жерлерде «қызға таққан сырғамыз» деп сырға салар ырымын жасайды. Айттырудың ертедегі тағы бір мағынасы біреудің жолына құрбандыққа арналған мал дегенге саяды. Ол ғұрып ақсарбас атау ғұрпы түрінде сақталған.

Жігіттің қыз, жар таңдап ел аралайтыны бар. Оның айқын мысалы ретінде «Қыз Жібек» дастанында Төлегеннің жар таңдауын атауға болады. Осындай таңдалған қызға құда түсуге келетін тосын құдалық түрі де бар. Құдалықтың басы – жайшылықта айттыру немесе құдандалық сөйлесумен басталса, кейде ұзақтан келетін бейтаныстардың құдалық жорасын тұспалдай білдіретін «біз шаншу» деп аталатын ғұрыппен де басталып жатады. Ондайда, «қонбайтын қонақ түсте келеді, қонатын қонақ кеште келеді» деген жосықты бұзып, түсте келген мұндай қонақтар ешкіммен ашылып сөйлеспей, аттарының ер-тоқымын бір жерге жиып қойып, түскі асын ішкен соң да кетпей жатып алады… Үй иесі қонақасына кешке мал сойып, бағып, күтеді. Келгендер көбіне шалдар болып, ертеңінде «сиыр түсте» үн-түнсіз аттанып кетеді. Қонақтар кетісімен үйдегілер бұл сырдың жұмбағын шешкілері келіп, жапа-тармағай сырмақ қағуға кіріседі. Сол кезде сырмаққа шаншылған бізді көреді. Бұл – ұл ер жетті, қыз бой жетті, хасқұлақ бала бізде бар, хаса сұлу сізде бар, жекжат болайық дегені. Араға көп уақыт салмай, қыз жағы қайрақ сұратып кісі салмаса, әлгі шалдар және келіп құда түседі. Бұл жерде бар гәп – бізде. Біз – қазақта көбінесе ерлер қолданатын сайман. Ал, наным-сенімдік тұрғыдан оның нышандық (символика) мәні – ер адамның өсіп-өну, өрбу мен күш-қуатын меңзейтін астары бар. Қыздардікі ине. Ол да әйел затының ісмер, шебер, ине сияқты епті болуын меңзейді. Сонда шалдардың сырмаққа біз шаншып кетуі – бізде ұл бар еді, ол осы шаңыраққа да ұл болса қалай қарайсыздар деген емеуіріні. Құдалықтың осы аталған және басқа түрлерінің келесі сатысы жігіт жағынан бірнеше әйелдің (әдетте, жігіттің жеңгелері) келіп, сыбағалы асын жеп, түстеніп, сөз салып, құдалар жағының ауанын барлап қайту. Ертеректе мұндай адамдарды «тілші» деп те атаған.

Құдалықтың баянды болуы көп жағдайда қыз айттыратын жаушыға байланысты. Жаушы жөн-жосықты білетін, тіл-ауызды, әзілге жүйрік адам болуы тиіс. Жаушылар сырт белгісімен-ақ көзге бірден ерекшеленіп тұрады. Қызыл (бурыл) ат мінген, сәнді, жеңіл киінген, шалбардың бір балағын етік қонышына салып, келесі балағын шығарып киген жаушы қыз үйінің төрінен бірақ шығады. Қызын беруді ұйғарған болса мал сойылып, құрмет көрсетіледі. Сыбағалы табақ тартылып, ас ішіліп болған соң келген жаушы сөз алып, – «…Сізде бір лашын, бізде бір сұңқар бар. Сол лашынды сұңқарыма ілдірейін деп едім» дегендей ниетін тұспалдай жеткізеді. Қыздың ата-анасы жаушының өтінішін қабыл алған болса, соның белгісі ретінде, екі жақтың құдалығының берік болуын нышандап, жаушыға «шеге шапан» жабуы, тіпті, мырзалық танытса, жолына қарай «шеге ат» мінгізуі – жігіт жағының құдалыққа келе беруіне ниет білдіргені. Жаушы қайтып келген соң жігіт әкесі оған өз әлінше «бата аяқ» аталатын кәде жасайды. Енді жігіт жағының туыстары жиналып, құдалыққа баратын адамдардың құрамын, санын және бас құданы тағайындап, белгіленген күні «құда түсу тойына» аттанады. Бас құдаға көргені мен түйгені көп, салт-дәстүр, жөн-жобаны жақсы білетін, шешен, өнерлі адам тағайындалады. «Құданы құдайдай күт» деген бойынша қыз ауылы үйлер тігіп, құдаларды салтанатпен қарсы алады. Құдалар өзара қалыңмал мөлшері, тоймал, өлі-тірі, қыз беретін уақытты келіскен соң, дәстүр бойынша құдалықты бұзбауға серттесетін салт – қанға қол батырып, ақ бата, қызыл қан шығарған құда болысуына арналып ақсарбас шалынады. Бұл ырым «қанға қан қосылды, енді туыс болдық» деген ишараны білдіретіндіктен, «құда мың жылдық, күйеу жүз жылдық» деген бойынша, туыс-жекжаттықтың тамыры тереңге кеткендігін айғақтайды.

Киелі бас киімдер қатарынан саналатын сәукеле – ертеден келе жатқан қалыңдықтың негізгі атрибуты саналды. Қазақи дәстүрдегі сәукеле кигізу де ерекше салт. Ол бойынша қалыңдыққа сәукеле кигізу рәсіміне барлық құда құдағилар шақырылып, ақ бата айтылып, жөн жоралғы жасалып, сәукеле кигізуші  «ана» байғазы алған.  Қазақ ұғымында сәукелемен қатар жүретін бас киімдердің бірі – қасаба болды. Кейінгі уақытқа дейін белгілі болмаған қасабаны  қазақ халқының дәстүрлі киімдерінің бірі ретінде танытқан ұлттық мәдениеттің жаршысы, халқына қамқор бола білген тұлғаның бірі - Ө.Жәнібеков болды.  Этнограф Ө.Жәнібековтің айтуынша, қасаба – көне түркі қыпшақ  бас киімінің негізгі элементтерін бойына сіңірген. Қасаба – «алтын зерлі» деген мағына беріп, оның өн бойы түгелдей зерлі жолақпен әдіптеліп, алтын жіптермен кестеленетін болған.  Қасабаны келіншек үкісіз, желексіз, сыртына жаулық салып  та тойдан кейін де киген.  Ол қазақ тіліндегі «қасабалы келіншек», «қасабалы қалыңдық» деген сөз тіркестерінен де білінді Сондай қасаба үлгілерінің бірін өзінің келіні  Гауһардың басына қалыңдық киімі ретінде кигізіп (жалпы қалыңдық киімі үлгісін өзі тіккізген), ондағы тастарды өз қолымен қойып шыққандығын әйелі Қалихан апай өз естеліктерінде айтады. Айта кету керек, Өзбекәлі Жәнібек қазақ қолөнері үшін талмай еңбек еткен, ең бастысы қазақтың ұлттық киімнің дәстүрлі  үлгілерін сақталып, олардың әсемдігін жоғалтпай ұлттық құндылық ретінде  орын алуына барынша еңбек етті. Оның басшылығымен бүгінде Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейінде сақтаулы Жәңгір ханның зайыбы Бәтима ханшайымның киім кешегі осы кісінің қатысуымен Алматыдағы «Тұскиіз» фабрикасында өндіріске енгізілген [2].

 «Сәукеле – қызды ұзатқанда киетін бас киім. Сәукелені қыз ұзатылғанда күйеу еліне киіп бару үшін тіктіреді.Сәукеле арнайы басылған ақ киізден немесе арасына қыл салынып сырған матадан жасалып, сырты қымбат матамен (барқыт, атлас, шұға) қапталып, шетін құндыз, кәмшәт терісімен айналдыра тігіледі.

Сәукеленің төбесіне, өн бойына алтын, күміс, маржаннан әшекей тағылып, алтын жібек жіппен кестеленеді. Сәукеленің төбесіне жібектен желек тағылып, оған үкі қадайды»депжазылғанmalimetter.orgсайтында. Жоғарыда атап өткеніміздей сәукеле ұзатылған қыздың қайын жұртына жеткенше киіп баратын бас киімі. Бұл бас киімді қыз бір-ақ рет киетін болған. Жолдың ұзақтығына байланысты үш күн не бір күн деп кесіп айта алмаймыз. Қыз әкесі бай болса бір сәукеле үшін қырық қысырақтың құнын беріп те жасататын болған екен. Міне, осындай Сәукелені қолға түсіру мақсатында жол торитын қарақшылар сол замандарда да бар еді. Ал, келінді күтіп отырған ауылдың балалары қозы көш жерден таймен күтіп алып, адамдардың, сәукеленің амандығын көріп (бұл жерде адам амандығы бірінші орында тұр,қарақшылар пышақ тіреп сәукелені ғана алып кетпеген. Шағын ғана күйеу һәм қалыңдық тобының адамдарын шығындап, кейде бәрін қырып кететін кездерде болған деседі) «Сау келеді, сау келеді»-лесіп ауылға қарай шабатын болған деседі.

Қытай елінде «Юэдин» — кіші құдалық, «уанг сусу» — қалыңмал
Қытайларда үйлену салты бірнеше сатыдан, ұзақ уақыт пен сан түрлі ғұрыпты қажет ететін күрделі процестен тұрады екен. Ең алдымен бұл процесс өзіміздегідей құдалықтан басталады. Күйеу жігіттің әкесі қалыңдықтың үйіне ауылдың сыйлы азаматтарынан немесе ағайындар арасындағы беделді­лерінен құралған бір топ ер кісіні таңдап алып, құда түсуге жібереді. Қытайдың кейбір аудандарында, мәселен, оң­түс­тікте, құдалар ретінде әйел адамдар іріктеледі. Көптеген ауылдардың өзінің беткеұстар кәсіпқой құдалары болатын көрінеді. Құдалыққа барғандарды Қы­тайда «бинь жень» деп атайды. Яғни бізше — жаушы.

Құдалықтың өзі бірнеше сатыдан тұрады. Жігіттің әке-шешесі жаушы­лар арқылы қалыңдық жағына «цау те узы» деп аталатын, қызыл конвертке салынған хат жолдайды екен. Мұнда күйеу баланың ататегі мен туған жылы, айы, күні, тіпті дәл өмірге келген уақытына дейін жазылатын болған. Бұл хатты алған қыздың ата-анасы осында көрсетілген жігіттің параметрлерін балгерге беріп, өз перзентімен сәйкес­тігін сараптап көреді. Егер балгер жо­рамалын жасап, екі жастың одағын оңдаса, жігіт жағына жауап ретінде қыз туралы мәлімет жазылған хат жолда­нады. Бұл құдалыққа келісім берілді деген мағынаны білдіреді. Сөйтіп, екі жақ екі хатқа ие болады.  Бұдан кейін дәстүр бойынша хаттарды әр үй өз босағаларына іліп қойып, үш күн күтеді екен. Егер де осы үш күн ішінде отбасы ішінде ешкім қайғылы жағдайға ұшырамаса, Аспан мен Жер бұл құрылғалы отырған одаққа өз ри­зашылығын берді деген сөз. Яғни құ­даласу процесі ары қарай жалғаса түседі. Ал осы уақыт ішінде үйде біреу қатты ауырып қалса немесе өмірден өтіп кетсе, құдалық дереу тоқтатылады. Бұл жоралғы да «жолы жақсы келінді» жанықалайтын қазақтың дәстүріне жақын.

Сонымен, алғашқы қадам мынадай. Енді хат алмасу процесін екі арада болатын зат алмасу салты жалғасты­ра­ды. Екі жақ жаушы жіберу арқылы бір-бірімен келісімге келгеннен кейін, құ­далар арасында «юэдин» (қытай тілінен аударғанда «кіші келісім» деген мағы­наны береді) басталады. Юэдин — екі жақ арасында жасалатын келі­сім­шарт болып табылады. Әрі қарай қыздың жасауын дайын­дау дәстүрі жалғасады. Бұл қазақтың кейінгі кезде «кит әзірлеу» деп аталып жүрген салтын еске салады. Алдымен жігіт жағынан қызға арнап сырға, жұп санды білезік, алқа және т.б. әшекейлі бұйымдар, қызыл түсті құрақ маталар, алтын теңгелер жібереді. Ал қыз жағы оған қарымта ретінде таңдаулы сорт­ты шай, шарап, дәнді дақылдардан тұратын қомақты азық-түлік қорын жолдайды. Сонымен қатар юэдин ке­зінде екі жақ бір-біріне сырт жағында әйел бастамасы — феникс пен еркек бастамасы — айдаһар бейнелері бе­дер­ленген қызыл түсті ұзын мата немесе қағаз ұсынатын болған. Бұл қағаздарда немесе маталарда екі жақтың ататегі, тұрмыс жағдайы жайында мәліметтер жазылып, ер жігіттің қалыңдыққа бері­ле­тін қалыңмал бағасы айтылады. Бұл біздің қазағымыздың «сырға тағу» мен «баталасу» дәстүріне келеді. Тек қа­зақ­тан айырмашылығы, аталмыш кәделер құдалар бір-бірімен беттеспей тұрып, сырттай жасалады. Қызға берілетін қалыңмалдың бағасы келісіліп, оны жігіт жағы қыздың үйіне қорап-қорап сый-сияпат ретінде жібереді. Сонымен қатар бұл қораптарды мейлінше кө­лемді етіп, ішін керекті-керексіз затқа толтырып жолдайды екен. Себебі бұл қораптар қолға тиген бойда ішіне қыз­дың төсек-орны салынып қайтарылатын көрінеді. Қытай тілінде қалыңмал беруді «уанг сусу» деп атайды [3].

Қорыта келгенде, келешек  ұрпақтың  бойында  қазақ халқының, өте әрідегі ата - бабаларының өмір сүрген кезінен бастау алған, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраның бірі- ұлттық салт- дәстүр екендігі айқын.  Орыстың ұлы педагогы К.Д. Ушинский «Тәрбиенің көзін халықтың жақсы дәстүрінен іздестіру керек, ол тілі және әдеп-ғұрпы арқылы көрініс табады»,-дейді.

Ұлттық дәстүр ¬ халқымыздың сан ғасырлар бойы сұрыпталып қалыптасқан өмір сүру үрдісі. Осы қалыптасқан ұлттық салт- дәстүр арқылы өскелең ұрпақтың бойына ұлттық болмыс, ұлттық келбет, ұлттық мәдениет, ұлттық намыс т.б. ұлттық құндылықтарымыз егіліп, сіңіріліп отырған.

                                                         

Әдебиеттер:

1.                 Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2

2.                 Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. Алматы,1996. – 192 б.

3.                 Дәурен Омаров. Күйеу мен қалыңдық.2-б.