Мейірбеков А. Қ., Шойбекова А.М.¹, Мейрбеков А.Қ.²

¹ Қ. А. Иасауи атындағы ХҚТУ, Түркістан қаласы.

² М.Әуезов атындағы ОҚМО, Шымкент қаласы.

Ағылшын тілі элементері кездесетін эргонимдерді номинациялаудың мотивациялары

 

Бүгінгі таңда тілімізге өзге тілдердің элементтері кірігіп, тіліміздің ішінара жүйелерін өзгертіп, тілге ассимилияциялануда. Жалпы бір тілге өзге тілден енген сөздерді зерттеу отандық лингвистердің ғана емес онымен қатар шетел лингвистерінің де өзек жарды мәселесі болып отыр.

Шет тілінен енген сөздер деп өзге тілдің сөздік қорына тиісілі сөздерді айтамыз. Олардың бірі біздің сөздік қорымызға ешқандай аналогсыз дәл өзінің сол мағынасында еніп жатса, кейбірінің тілімізде аудармасы болғанымен оны өзіміз өзара қарым-қатынаста қолданып жатамыз. Өйткені ол сөздер өзге елдің мәдениеті арқылы енуде. Ал мәдени тұрғыда елімізде жаһандану үрдісі жүріп жатуда, демек біз әр түрлі дамыған елдермен мәдени және жан-жақты тәжірибе алмасудамыз.

Тілімізде шет тілі элементтері өз қалпында қолданылуы ономастиканың эргонимика саласында қатты сезілуде. Бұның ең негізгі себептерінің бірі ол атаулардың мемлекеттік тіл басқармасына қарасты болмағанынан туып отыр.  Әр бір номинатор өз кәсіпорнына өзі қалаған есімді атау етіп беруде. Кәсіпорын иегелері немесе басқаша айтқанда негізгі наминаторлары үшін тілдік саясат емес адресатқа эргонимнің жағымды әсері маңызды.

«Номинациялау актісі адамның ойлау әрекетінің жеміс және бұл тұрғыдан ол саналы әрекет деп танылады». В.А. Никонов «есім өзі сілтеме жасап тұрған нысанның иелігіне жатпайды, ол нысанға белгілі бір адамдар қауымдастығынан берілген атау және көбіне ол нысанды емес оны қойған адамдарды суреттейді» - деген тезистің ономастиканың барлық салаларына ортақ екенін айқындады. Міне сондықтанда кәсіпорын атауы оны қойған кісіні деп сипаттауы мүмкін.

Ономастикадағы негізгі номинациялау үрдістері номинациялау принциптері мен номинациялау әдістері тұрғысынан зерттеледі. О. П. Сологубпен келісе отырып, біз номинациялау принципі номинациялау іс-әрекетінің жүзеге асу құралы екенін түсінеміз. Ол тілдік және тілдік емес факторлардың әсерінен пайда болып тілде қолданыста болатын жаңа атауларды жасаудың ономасиологиялық үлгісі.

Кез-келген есім жасау үрдіс белгілі бір себепті талап етеді. Оған А.В. Суперанскаяның «белгілі бір нысанға есім бергенде ол есім жайдан-жай, арқау болатын себепсіз жасалмайды» деген ойы дәлел. Осыны негізге ала отырып біз эргонимдерді номинациялау мотивацияланған іс-әркет дей аламыз. Кейде эргонимдерде адресат үшін негізі, яғни ол атауды қоюдың мотивациясы, бұлыңғыр болуы мүмкін, дегенмен номинатор ол атауды мүмкін деген атаулардың қатарынан таңдады, демек бұл тұрғыдан эргонимдерде негіз әрқашанда болмақ.

Ономастикада онимдердің мотивациялану деңгейіне байланысты келесідей номинациялау принциптері бар:

-         сәйкестенріру

-         шартты-символдық

-         символдық

Жоғарыдағы принциптердің эргонимдік материалдардағы қолданылуын қарастырайық.

1. Сәйкестендіру принципі.  Бұл принцип әр түрлі әдістердің көмегімен кәсіпорынның іскерлік қасиеттерінің деңгейін және ондағы қол жетімді тауардың сапасынан ақпарат беретін эргонимдерді жасағанда қолданысқа түседі. Бұндай эргонимдер кәсіпорынның мекенжайына, олардың негізін салушыларға, тауардың өндірісіне сілтеме жасайды. Демек бұл принцип арқылы жасалған эргонимдер номинациялау нысаны жайлы кең ауқымда ақпарат бере алады[1]. Эргонимдердің осы тобы жалқы есімдерге қарағанда жалпы есімдерге жақын келеді. Ондай эргонимдердегі ақпараттарды түсіну де оңай. Мысалы:

«Euro house» жиһаздар үйі (эргоним дүкенде еуропалық стандарттағы сапаға сай жиһаздарды сатып алуға болатыны жайлы ақпарат беруде);

«Eurokitchen» жиһаздар үйі (алғашқы мысалдағыдай бұл жерде де еуропалық стандартқа сәйкес жиһаздарды сатып алуға болатындығын білдірілуде, тек мұндағы бір ғана айырмашылық бұл дүкендегі жиһаздар ағылшын тіліндегі «kitchen» сөзі айтып тұрғандай асүйге арналған);

«Dominat Алматы» жиһаздар үйі (эргоним кәсіпорынның Алматы қаласында орналасқаны жайлы ақпарат беруде).

Мысалдарда берілген эргонимдер топшасы жайлы Янко-Триницкая «кәсіпорынның атауында бекітілген, түсініктің мағынасын тікелей ашады» десе, Стрижеская «ондай атаулардың номинациялау нысанының қасиетіне тікелей сілтеме жасайтын құрылымдық компоненті» болады деп өз пікірін қоса кетті.

Сәйкестендіру принципі қолданылатын эргонимдерді екі топшаға бөліп қарастыруға болады, олар:

-         бір нышанды эргонимдер

-         көп нышанды эргонимдер

а) бір нышанды эргонимдер тобына құрамында орналасқан орны, статусы, кәсіпкерліктің жататын саласы және тұтынушы немесе келушінің жыныстық, жас, әлеуметтік айырмашылықтары жайлы ақпараттар берілген атаулар кіреді. Мысалы:

«Kaz брокер сервис» кедендік-брокерлік компаниясы;

«E&K, қаржылық консалтинг» бухгалтерлік қызмет көрсетуші фирма;

«Алматыаудит» аудиторлық компаниясы;

«Bailyk asset management» зейнетақы қорын басқару компаниясы;

«Almaty Trading Company» сауда компаниясы;

«International hotel & business center premier Alatau» қонақ үйі.

ә) көп нышанды эргонимдер тобына төмендегідей кәсіпорын атауларын жатқыза аламыз:

- Прагмотонимдік эргонимдер. Мысалы:

«Asem-ai Group Distributions» сусын сауда – саттық дүкені

-  Антропонимдік эргонимдер. Мысалы:

«Madina» сұлулық салоны;

«Anel» рестораны;

- құрамында тауардың және көрсетілетін қызметі жайлы ақпараттары бар эргонимдер. Мысалы:

«Pizza land fast food» пиццереясы;

«A-Computers» сауда орталығы;

2.          Шартты-символдық принципі. Бұл принцип нысанның шынайы бейнесінен жанама түрде ақпарат береді[2]. .Бұл атаулардың символдық ерекшелігіне қарамастан, кәсіпорынның нышаны оған есім берудің негізгі мұрындық  мотиві.

 Шартты-символдық принципінде де сәйкестендіру принципінде секілді кәсіпорында  қол жетімді тауардың түрі жайында ақпарат беріледі. Алайда бұл жерде тауардың дәл өз атауы емес сол тауардың тобына жататын бір тауардың аты қолданылады. Тілдік терминдермен ойымызды жеткізер болсақ метонимиялық немесе метафоралық әдістер пайдаланылады.

Бұл принциппен жасалған атаулардың негізгі мақсаты тұтынушыға ақпарат жеткізу болғандықтан адресат ол есімдерді құрастыру барысында түсініксіз сөздер мен сөз тіркестерін қолданудан аулақ болуы тиіс. Олай етпеген жағдайда орынсыз жұмсалған тілдік бірліктің кесірінен тұтынушы мен адресаттың арасында түсініспеушілік тууы мүмкін.

Ойымызды түйіндей келсек шартты-символдық принцип жанама түрде ақпарат беруші  эргонимдерді жасауда қолданысқа түседі.

3.          Символдық принцип. Бұл принципте атау қойылып жатқан зат жайлы ешқандай түсінік берілмейді [3]. Демек аталмыш принциппен жасалған эргонимдер кәсіпорынның қасиеті жайлы ешқандай түсінік тудырмайды. Олар тек адресаттың, яғни кәсіпорын иегесінің өз кәсіпорнына эуфониялық, құлаққа жағымды естілетін есім бергісі келгендігін көрсетеді. Р.Я.Иванова бұл принциппен жасалған эргонимдерді символдық эргонимдер деп атап, олардың жоғарыдағы екі принциппен жасалған эргонимдік атаулармен еш ұқсастығы жоқ екендігін дәлелдеген.

Кәсіпорынның іскерлік саласы мен ондағы қол жетімді тауарлар мен қызметтер жайлы ешбір ақпарат бере алмағандықтан символдық атауларда негізінен прагматикалық маңыздылық басым болады. Мысалы:

«Adventure Quality Service»  киімдер дүкені (дүкен атауында онда киімдерді сатумен айналысатыны жайлы ақпарат жоқ).

«OGOGO.KZ» киімдер дүкені.

Атаудың құрамында номинациялау әдісі орын алғандықтан, номинациялау принциптерін зерттеу когнитивті лингвистикалық көз-қарас тұрғысынан маңызды. Шет тілі элементтерін қолдану арқылы жасалып жатқандықтан эргонимия үшін бұл принцип көкейтесті. Адресанттың шет тілі элементтерін қолдану мотивациясына негіз болып отқан коммуникативті ниетінің қаншалықты дәрежеде адресаттың қабылдауына сәйкес келгенін анықтау қажет. Мұндағы адресант (автор, номинатор) – кәсіпорынға шет тілі элементтері бар эргонимдерде атау етіп берген тұлға, адресат – сол атауды қабылдап, қолданып жүрген тіл иеленушісі.

В. А. Маслованың пікірінше «когнитивизмнің негізгі принциптерінің санатына тұлғаның санасында схемалар, бағдарламалар, жоспарлар, стратегиялар негізінде ақпараты қабылдауы, түсінуі және қайта өңдеуі жатады».

Эргонимді жасау үрдісіне номинатордың клиент қызығушылығын ояту мақсатындағы коммуникативті интенциясы қатысады.

Автордың идеясы – Идеяның жүзеге асуы – Адресаттың қабылдауы. Бұл номинанттың коммуникативті интенциясының жүзеге асуының алгоритмі.

О.Н. Колчинаның ойы бойынша ономасиология сөйлеушінің түпкі ойы мен сол ойды жүзеге асыру үшін қолданған тілдік бірліктерді есепке алады. Бұл жағдайаттардың барлығы номинациялау бірлігін таңдағанда не құрастырғанда өз әсерін көрсетеді.

Автор коммерциялық ұйымға атау бергенде өзінің түпкі ойын жеткізе алатын және сол ойын жүзеге асыруға мотивацияланған шет тілі элементтерін таңдауы немесе құрастыруы керек. Шет тілі элементтері кездесетін эргонимнің құрылымы номинатордың тілдік дүние танымының қолданған әдістеріне байланысты. Оған Е.С.Кубрякованың «Номинациялау актісінде адресанттың адресатқа өзінің идеясын түсіндіруге арналған прагматикалық бағыттылық байқалады» деген, пайымдамасы дөп келеді. 

Эргонимдік есім бергенде номинатордың өзіндік бір айлалы стратегиясы болады. Бұндай тұрғыдан қарағанда «AIDA» схемасы номинаторлар үшін ең тиімді әсер ету құралы. «АІDA» термині абревациялық термин ол

«attention» - назар,

«interest» - қызығушылық,

«desire» - қалау,

«action» - іс әркет ету деген ағылшын сөздерінен құралған, психология әсіресе нейро-лингвистикалық психологияда жиі қолданылады. Схеманы шетелдік жарнамалық агенттіктер өз тәжірибесінде сынап көріп оның тиімді екеніне көз жеткізген.

Лингвистикада терминді алғашқылардың бірі болып Л.С.Школьник пен Е.Ф.Тарасовтар өздерінің «Язык улицы» атты еңбегінде қолданды. Біздің тақырыпқа келер болсақ ол бірінші кезеңде эргонимге келушінің назарын аудартқызады (attention), ондағы тексттің берер ақпаратының мазмұнына қызығушылығын тудырады (interest), ұсынылып жатқан затты сатып алуға деген келушінің қалауын оятады (desire), ең сонғы кезең және кәсіпорын иегесі үшін ең маңыздысы келушіге мейлі қызметті, мейлі тауарды сатып алғызу, яғни іс-әрекет (action).

Жоғарыда келтірілген төрт стратегияның әрқайсысы өзіндік әдістер арқылы жүзеге асады.

Бірінші стратегия. Назар аудартқызу. Маңызды айла есімнің сиректігінде, демек есім өзі типтес кәсіпорынның есім қайталап тұрмауы қажет. Омонимдк атаулар кәсіпорынды даралап, ерекшелеп тұру қасиетінен айырып, сол аймақтың тұрғындарының ойында кәсіпорынның іскерлігіне деген күмән тудырады. Мысалы:

«Место встречи» кафесі (дәл осы эргонимді біз зерттеу барысында бір-ақ мәрте кездестірдік және бұл эргонимнің өз типтес эргонимдерден үлкен айырмашылықтарының бірі бұл эргонимде екінші реттегі номинациялау әдіс қолданылмаған. Оған қоса кафе үшін таптырмайтын атау);

«Белое солнце пустыни» кафесі (эргонимнің астарында жан-жақты мағыналар жатыр. Бір жағынан атау есімізге кеңестік кезеңнің үздік деген фильмдерінің бірін есімізге түсірсе, енді бір жағынан қалған кафелердің арасында бұл кафенің орны ерекше екенін тұспалап тұр).

Екінші стратегия. Клиенттің тарапынан эргонимнің мазмұнына деген қызыгушылықтың тууы. Мұнда төмендегідей айлалы тәсілдер қолдануға болады:

а) нысанның ерекшелігінің есепке алу. Мысалы:

«Пульс» дәріханасы;

«Будь здоров»  дәріханасы. 

ә) белгілі бір клиенттер тобына бейімделу. Мысалы:

«Новелла» кітапханасы кітап жанрлар ішінде новелла жанрының оқырмандарына арналған кітаптар дүкені.

Үшінші стратегия. Клиенттің ұсынып жатқан тауар не қызметі сатып алуына қалауын ояту. Номинатор кәсіпкерліктің іскерлігі жайлы адресаттың санасында жақсы ой тудыруға ұмтылады. Мысалы:

«Olympic Plaza» дәмханасы;

«Cosmo» боулинг орталығы.

Төртінші стратегия. Клиентті іс-әрекетке итермелеу. Клиентке көрсетілетін қызметтер мен тауарларды сатып алдырту. Мысалы:

«Hit target!» бильярд клубы (синтаксистік тұрғыдан сөйлем формасындағы бұл эргоним, бұйрық райлы формада тұрған ғылшын тіліндегі «Нысанға тигіз!» деген сөйлем. Клиентті іс-әрекетке итермелеуде);

«4А coffee» кофейниясы.

Эргонимдердік атау бергенде негізгі есепке алар шарттардың бірі эргонимдердің есім болып берілгеннен кейінгі қызметі. Сондықтан да келесі кезекте эргонимдердің функционалдық аспектісін қарастыру жөн.

Тоқсан ауыз сөзді тобықтай келе еліміздегі шағын және  орта кәсіпорын атауларының  номинациялау үрдісіндегі ағылшын тілі элементтерінің қолданылуының принциптері мен мотивацияларын анықтау тілдік тұрғыдан көкейтесті мәселелердің бірі болып тұр. Оларды зерттеу жұмысы линвомәдени ақпараттар бере алады. Дәлірек айтсақ, ағылшын тілінің қазақ тіліне жаһандану үрдісі кезінде мәдени тұрғыдан ықпалын анықтауға мүмкіндік береді.

 

Әдебиет:

1.               Носенко Н.В. Названия городских объектов Новосибирска: структурно-семантический и коммуникативно прагматический аспекты– Новосибирск.2007ж - 48б

2.               Иванова Р.Я. Названия сортов винограда в современном русском языке – Пенза. 1974ж. - 113б.  

3.               Янко-Триницкая Н.А. Собственные наименования предметов – Русский язык в школе – 1977ж. – 94б.

4.               «Karta.Kz-Алматы» Алматы қаласының электронды картасы

Түйіндеме

         Мақалада ағылшын тілінің ықпалы түскен қазақ тіліндегі Алматы қаласына тиісілі эргонимдік атаулардың жасалу принциптері мен мотивациялары қарастырылған.

Summary

         This article concerns with researching of the influence of English language in word building and composing processes of pub names in Kazakh language according to the materials of the city Almaty.