СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ОНЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

 

Данияр Докторбаевич Ордабаев, АИУ құқық магистранты,

Айгул Тулегеновна Тургунбаева ХГТУ аға оқытушысы, құқық магистры

 

Қазақстан Республикасында жемқорлыққа қарсы күрес мақсатты да жүйелі бағытқа ие болды. Мұндай келеңсіз кеселмен аяусыз да ымырасыз күрес Қазақстанның өз тәуелсіздігін алған сонау 90-шы жылдар­дың басында-ақ жүргізіле бастаған еді. Қазақстан Рес­пуб­ликасы Президенті өзінің 1992 жылғы 4 жел­тоқсандағы «Қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік жағдайына мемле­кет­тік бас­қарма органдарының тиісті тұлға­ларының жауапкершілігін арттыру туралы» Жарлығында «...Қо­ғам­ның саяси, эконо­микалық және әлеуметтік салаларындағы өмірінде қалыптасқан жағдайды саралау мемлекеттік басқарма органдарының барлық салалар қызметіндегі келеңсіз күрделі үдерістердің орын алуын көрсетеді» [1], деген еді. Одан әрі онда атқару-тарату салаларында бетімен кетушілік, бақылаудың жоқтығы, тәртіптің төмендегені алаңдатып отырғандығы, ұйым­дасқан қылмыстардың өсуі айтылды. Қалалар мен ауылдар­дың көшелері мен қоғамдық орындарында жөнсіздік пен басынғандық кең етек алған. Пара алу мен күш көрсетудің де кең қанат жайып бара жатқаны баса көрсетілді.

Қазақстан Республикасы Бас прокура­турасы мен Ұлттық қауіпсіздік комитетінің жауапты орындардағы лауазымды қызмет­керлер арасынан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте қарым-қатынасты жақсарту мақсатында тұрақты әрекет ететін жедел-тергеу топтары құрылды. Осы жедел-тергеу тобы қабылдаған шаралар негізінде бірқатар жоғары лауазымды тұлғаларға қа­тысты қылмыстық істер өндірісі аяқталып, сотқа жіберілді.

1994-1995 жылдары республика аума­ғын­да заңдылық пен құқық қорғау шара­ларын қамтамасыз етуде мемлекеттік билік пен басқарма органдарының қабылдаған шараларының жеткіліксіз болуы елдегі әлеуметтік-экономикалық қайта құру ісін жүргізуге кесірін тигізді. Әсіресе, лауа­зым­ды тұлғалар тарапынан қиянат ету, ұрлау, жемқорлық, қылмыстың ұйымдасқан түрінің тоқтаусыз өсуі айрықша қауіп туғызды.

Сыбайлас жемқорлықтың кең етек алуы кез келген мемлекеттің экономикалық дамуы үшін қауіпті. Оның үстіне сыбайластық ұйымдасқан қылмыспен ұштасқанда заңдық бизнес әлсірейді.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясы) атқарып отырған рөлі зор.

Қаржы полициясының мемлекеттік ше­неу­ніктердің сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмысына қарай қозғаған қылмыстық істері 22 пайызға артты. Соңғы кездері жемқор­лық­қа салынушы субъектілер арнасы да кеңейе түсті. Ал қаржы полициясының жаңа мәрте­бесі жемқорлыққа қарсы қызметті күшейтіп, барлық мемлекеттік салалардағы сыбайлас­тық көріністерін анықтауға барынша әсерін тигізетіні сөзсіз. Республика бойынша орын алған сыбайлас қылмыстың өсуіне талдау жасасақ, олар соттар арасында (0-ден 20), ішкі істер органдарының қызметкерлері – 85 пайыз, Сот әкімшілігі жөніндегі комитетте – 4 пайыз, Әділет министрлігінде – 5 пайызға, Қорғаныс министрлігінде – 2,3 есе артса, ауылдық және аудандық әкімдер арасында 22 пайызды құрап отыр.

  Мысалға, Батыс Қазақстан облысында 108 млн. теңгеден аса бюджет қаражатын жым­қырғандары үшін Теректі ауданының аудан­дық қаржы бөлімінің бастығы Жұма­лиева, бас есепші Кенжегереева, бас эко­но­мист Белинская және кассир Құттыбаева­лар­дың мүліктері тәркіленіп, өздері 8, 7 және 5 жылды бас бостандығынан айырылуға сотталды. Кедендік жүкті өткізуге рұқсат беріп, 2500 АҚШ доллары көлемінде пара алғаны үшін Алматы қаласы кеден бақылау департаментінің қызметкер­лері Ахметов пен Маханов 8 және 9 жылға бас бостандықтарынан айырылды. Осы департамент қызметкері Гисаров аса көп мөлшерде, яғни 16 мың еуро пара алғаны үшін 5 жылға сотталды. Солтүстік Қазақстан облысында экономикалық соттың төрағасы Кенжебаев пен судья Ибрагимова алдын ала сыбайласып 320 мың теңге пара алғандары үшін тиісті 8 және 3 жылдарын арқалап кете барды. Аталған осы облыс бойынша сот әкімшілігі төрағасының орынбасары Гучок 65 мың теңге пара алғаны үшін ұсталып, 5 жылға бас бостандығынан айырылды [2].

Сыбайлас жемқорлық пен құқық бұзушылықтардың аясын тарылтатын әкімшілік, қылмыстық және “Сыбайлас жемқорлық қылмыспен күрес туралы” заңдарға толықтырулар мен өзгерістер енгізу үшін бірқатар ұсыныстар әзірленді. Бұл мемлекеттік органдардың жемқор­лық­қа салынуын төмендетіп, сыбайластыққа қарсы тұру тиімділігін арттыра түседі.

Қазақстан жемқорлыққа қарсы күресте дүние жүзі бойынша 122 орында тұрса, енді өткен жылғы көрсеткіш бойынша 107 орынға жыл­жып­ты. Бұл мемлекетімізде атқарылып жатқан орасан зор жұмыстардың бар екендігін көрсетеді.

Әрине, үстіміздегі жылы да жемқорлық қылмыстар өсіп отыр. Тіпті оның саны 15 пайызға ұлғайған. Солардың ішіндегі ең қауіпті түрі – парақорлық. Бұл бойынша 103 дерек тіркеліп отырғандығы, бір жағынан алғанда, Елбасы Жолдауында айтылғандай, қылмыстық қудалау органдары тек пара алғандарды ғана емес, сонымен қатар шенеуніктерге пара беріп, өз мүдделері үшін оларды пайдаланғысы келетіндерді де заң бойынша жауаптылыққа тарта алатынына байланысты дейміз. Мысалға, Ақмола облыстық денсаулық сақтау департаментінің бастығы Сәдуақасов дәрігерлік жабдықтарды мемлекеттік сатып алу бойынша тендерде жеңімпаз болу мәселесін шешуге көмек көрсеткені үшін пара алып жатқан жерінен ұсталады. Ол осы әрекеті үшін 3 жыл 6 айға сотталып, жазасын жалпы режимдегі түзеу колониясына жөнелтіледі, – дейді Мақсұт Ыбырайханұлы [3].

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте халықаралық ынтымақтастық және құзыретті органдар мен шетел мемлекеттерінің арнайы қызметтерінің өзара қарым-қатынасы тиімді тәсіл болып табылады. 2005 жылы жемқорлыққа қарсы іс-әрекет етудің Ыстамбұл жоспарына сәйкес Париж қаласында Қазақстандағы жемқорлыққа қарсы әрекет ету төңірегінде қолданылып жүрген құқықтық-заңдылық базасын талқылауға, оны халықаралық стандарттарға жақындату бойынша ұсыныстар әзірлеуге арналған Кеңестік топтың төртінші кездесуі болып өтті. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының “Жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік” (Страсбург, 1999 жылы 27 қаңтар), Жемқорлыққа қарсы БҰҰ конвенциясы (2003 жыл 31 қазан), “Қылмыстық жолмен алынған кірістерді тәркілеу, айналдыру туралы” (Страсбург, 1990 жыл 8 қараша) халықаралық Конвенцияға қосылу жөніндегі жұмыс одан әрі жүргізілуде [4].

Елбасының жемқорлыққа қарсы күресте алға қойған міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асыру үшін барлық құқық қорғау және мемлекеттік органдардың, сонымен қатар барлық қоғамдық бірлестіктердің, үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының тығыз қарым-қатынасы мен кешенді әдістері қажет.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Баргалиев К. Совершенствование законодательства Казахстана – основа для успешной борьбы с коррупцией. //Закон и время. 2006. №7. С.29-30.

2. Әбдіжәлел Б. Сыбайлас жемқорлықпен күресті күшейтудің саяси және әлеуметтік амалдары туралы. // «Заң газеті». 18 шілде 2006 ж.

3. Мауленов Г. Совершенствование антикоррупционной политики в Республике Казахстан. // Правовая реформа в Казахстане. 2005. №4. С. 28-30.

4. Рахметов Т. Основные направления предупреждения коррупции. //Закон и время. 2004. №9. С.29-31.