КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ

Танирбергенова Анар Шынболатовна

п.ғ.к., доцент

«Тұран-Астана» университеті

Шакиров Бауыржан

«Тұран-Астана» университеті

магистранты

Қазақстан Республикасы , Астана қаласы

Кіші мектеп жасынан бастап балаларды даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарап, оқыту жүйесін соған лайықтаудың қажеттігі артуда. Бұл тұрғыда кіші мектеп жасындағы балаларды мектеп қабырғасын аттаған күннен бастап олардың психоэмоционалдық күйін реттеу арқылы сабаққа ынтасын, белсенділігін арттыру қажет: Баланың эмоционалды күйі тұрақты болса, бұл оның толыққанды дамуына негіз болады. Өйткені эмоциясы тұрақты, көңіл-күйі көтеріңкі бала түсіндірілген материалды тез, әрі жеңіл қабылдайды, ой белсенділігі артады. Бұл білім сапасының артуына негіз болады.

Кіші мектеп жасындағы бала мұғалімнің білімін, киім киісін, олардың басқалармен қарым-қатынасын үлкен сынға алып отырады. Дегенмен мұғалімдердің өздерінің алдында тұрған барлық проблемаларға терең саяси көзқарастары, дүниетанымының молдығы, кәсіби шеберлігі, балаларға дер кезінде қажетті көмек көрсетуге даярлығы олардың беделді болуын қамтамасыз етеді.

Әр жастағы баланың өз өмірінде орын алған мәселелердің басым көпшілігін үлкен адамдарға тәуелсіз шешу қажеттілігі орын алатындығы психологияда дәлелденген М.И. Лисина т.б. ғалымдардың зерттеулерінде бұл мәселені автономия қажеттілігі және оның түрлері деп белгілейді [1]. Кіші мектеп жасындағы балаларда көрініс беретін автономия сезімінің келесі түрлері анықталған:

- мінез-құлық автономиясы (кіші мектеп жасындағы балалардың жеке өзіне қатысты мәселелерді өзі дербес шешкісі келетіндігі және оған құқылылығы);

- эмоционалдық автономия (тек педагогтар мен ата-анасының дегенімен ғана емес, өз проблемаларының біршамасын тәуелсіз өзі шешуге құқылылығы және оны қажетсінуі);

- моралдық және құндылық автономиясы (өз көзқарастарының болуына құқығы мен қажеттілігі және осындай көзқарастарының шын мәнінде болуы).

Эмоционалдық автономияның баланың болашағына тигізетін үлкен теріс әсері бар. Кіші мектеп жасындағы балалардың ата-аналары бала өмірінде болып жатқан кейбір өзгерістерді байқамаған немесе байқағысы келмеген болып көрінеді. Сондықтан олар кей кездерде қырсық мінез көрсетіп, болмашы нәрсеге ашуланып, ешкімге сырын айтпай, ұзақ уақыт түйіліп қалуы немесе басқа қырсық мінездер көрсетуге де баруы мүмкін. И.С. Конның айтуынша, осындай жағдайлар мұғалімдер мен оқушылар арасында немесе оқушылардың құрбы-құрдастары арасында орын алуы мүмкін [2].

Эмоция психологиясы психологияның белгілі аймағы болып табылады. Қазіргі таңда психология ғылымында «эмоция» түсінігінің түрлі анықтамалары кездеседі. Осыған байланысты Э. Роштың прототивтік ағым бойынша талдаған эмоция категориясының ішкі құрылымын зерттеуін қарастырамыз. П.Витгенштейн пікіріне негізделген бұл ағым бойынша, табиғи категория прототип бойынша анықталады. Эмоция категориясы келесі 4 өзгергіштік бойынша суреттеледі: жиілік, прототиптілік, бейкатегориялық, доминанттылық.

А.Ортони, Дж.Клор, А.Коллинз және басқалар еңбектерінде өздерінің эмоцияға тек қана валенттілігі бар психикалық күйлер жататындығын атап көрсеткен, яғни жағымды немесе, жағымсыз сияқты уайымдар, таңқалу, қызығу, сенімсіздік феномендер эмоция психологиясында қарастырылмауы керек дейді. Бірақ, арнайы зерттеулердің нәтижесі бойынша, таңқалу эмоцияға кіргізіледі.

Эмоция – адамның негізгі мотивациялық жүйесін құрайды. Себебі эмоция өз әсерімен мінез – құлықты өзгерте алады, сондықтан ол адам өмірінде маңызды роль атқарады. Сонымен қатар, эмоция интелектінің жоғары тәртібін көрсетіп, мінез – құлықтың негізгі қозғаушы күші болып табылады. Яғни эмоция субьектіге тікелей әсер етеді.

Сонымен қатар, эмоция танымдық процестердің басқада бөліктеріне әсерін тигізеді. Осының әсерінен субьектінің мінез – құлқы өзгереді.

Эмоционалдық байланысқа деген қажеттілікті адамның екі жақты немесе көп жақты қарым-қатынасқа қажеттілігі негізінде түсіндіруге болады:

а) өзін басқа адамдар тарапынан қызығушылық пен ықылас білдіру құралы ретінде сезінеді;

б) айналасындағылармен ынтымақтастықта болып, олардың күйзелісі мен қуанышын бөліседі. Бұл қажеттілікті бұзушылар әртүрлі тәсілдермен әртүрлі жағдайларда жүзеге асырады.

Эмоционалдық байланысқа қажетіліктің жүзеге асырылатын негізгі саласы оқушылардың өзін қоршаған адамдармен жанұядағы, ауладағы, сыныптағы, мектептегі және т.б. тұлғааралық қатынасы болып табылады.

Оңашалануға қажеттілік – бұл баланың өз-өзімен немесе ойдағы бір адаммен көп жағдайда оңашада, кейде басқа адамдар қатысуымен жүргізетін уайымдау нәтижесінде және әрқашан түсіндіріле бермейтін ішкі диалогқа деген қажеттілігі.

Бала бойындағы оңашалануға деген бейімділіктің дамуы және оны жүзеге асыру оның әлеуметтік, жеке дамуындағы маңызды көрсеткіш. Себебі айналадағыларға жол табу үшін алдымен өзіңе жол табу керек.

Әдетте ашықтық-тұйықтық тұлғалық қасиеттер ретінде қарастырылады. Бірақ мұндай көзқарас бір жақты. Ол ашықтық пен тұйықтықтың осы тұлғалық қасиет ретінде ғана көрінбейтіндігін, сонымен бірге белгілі бір жағдайларда оқушының мінез-құлқы ретінде көрінетіндігін ескермейді.

Мектепке түсу бала сезімдерінің жүйелі, жоспарлы түрде тәрбиелеудің негізгі жолы болып табылады. Кіші мектеп жасындағы балаларда (әсіресе, бірінші, екінші сыныптағылар) аса сезімтал, эмоционалды келеді. Бұл балалар сергек те жайдары, ақ көңіл де сенгіш, аңқау да әділ болып келеді. Олар кез келген нәрсенің бәріне таңырқап, қызықтайды және өзінің қатынасын белсенділікпен білдіріп отырады. Бала сабақ үстінде де бір-қалыпты отыра алмайды. Өйткені, өзіне ие бола алмай, сезімнің жетегіне еріп кетеді. Мәселен, кіші мектеп жасындағы арасынан сабақ үстінде қатты дауыспен күлетін, не жылап жіберетін оқушыларды кездестіруге болады. Бұлар жүйкесі қозғыш, өздерін ұстай алмайтын балалар.

Сыныбы жоғарлап, есейген сайын бала мұндай қылықтарынан арыла бастайды. Мұғалімнің ерік-жігер тәрбиесін қосарластыра жүргізуі оқушыларға көп көмек көрсетеді. Осы жастағыларда бірінің істегенін екіншісі де істегісі келетін бір қасиет бар. Мәселен біреу күлсе, оған қосылып қалғандары да күледі, біреу сөйлесе, қалғандары да оған қосылады.

Бірінші сынып оқушыларының сезімдері, көбінесе тікелей қажеттіліктеріне байланысты туып отырады. Жылау, күлу, қамығу, ұялу — бәрі де олардың қажеттерінің өтелу-өтелмеуінен туатын эмоциялар. Мұндай жағдайда оны ақылмен иландыру қиын. Мүмкіндігінше болашақ қажетінің өтелу жағын ойластыру керек. Бұл жай оқу процесін балалардың сезіміне тікелей әсер ететіндей етіп ұйымдастыру қажеттігін еске салады.

Мектепте баланың жоғары сезімдері одан әрі дами түседі. Әрине, баланың жоғары сезімдерінің негізі мектепке дейінгі тәрбиеде жақсы қаланады. Осы кезде балада біреуді жақсы көруі (көбінесе, ол өзін жақсы көрген адамды ұнатады), тіл алғыштығы, біреудің айтқанын тыңдағыштығы байқалады. Бала жақсы адамдардай болғысы келеді. Мәселен, косманавтарға еліктеп, солардай болсам екен деу — кез келген баланың арманы.

Үшінші, төртінші сынып оқушыларының сезімдері бірте-бірте күрделене түседі, олар көңіл күйін бірқалыпты етіп ұстауға үйренеді. Отанды, туған елін сүю сезімдері көріне бастайды. Осындай сезімдерді, тіпті бірінші сынып окушысынан да байқауға болады. Мәселен, оқушылардың «Мен Қазақстанда тұрамын», «Біздің бәріміз де Қазақстанда тұрамыз» деген шағын пікірлерінің өзінен де осы іспеттес сезімдердің іргетасы қалана бастағанын көруге болады. Бала сыныптан-сыныпка көшкен сайын моральдық сезімдерінің шеңбері кеңи түседі. Мәселен, жер жүзіндегі кейбір елдердің еңбек адамдарының ауыр халіне күйзелетінін, олардың ортақ мүддесі бар екендігін аңғара алады. Бұдан былай балалардың Отан, ұжымдық туралы түсініктері белгілі мәнге ие бола бастайды. Мәселен, төртінші сынып оқушысына «интернационализм» деген сөзді қалай түсінесің десең, ол: «Бұл барлық ұлттардың бірдейлігі, біздің сыныптта оқитын қазақ, орыс, украин, еврей балалары бір-бірімен өте тату тұрады»,— деп жауап берген. Екінші бір оқушыдан: « Ұлттық мақтаныш дегенді қалай түсінесің?»— деп сұрағанда, ол: «Бізде жоқ емес зат жоқ, бізде қорғасын да, темір де, көмір де, нан да, ет те мол. Шетелдердің бірде біреуінде мұндай емес. Біз соған мақтанамыз»,— дейді. Осы жауаптар төртінші сынып оқушыларында өз Отанына деген сүйіспеншілік сезімінің қалыптасып калғанына жақсы дәлел бола алады. Осы жастағы балалардың қоғамдық пайдалы жұмыстарға (мектеп алаңын көгалдандыру, темір-терсек, ескі-құсқы қағаз жинау, балалар бақшасын шефке алу т.б.) белсене қатысуы да моральдық сезімдердің жақсы нышаны екені белгілі.

Кіші мектеп жасындағы балалардың ұялу сезімдері де онан сайын жетіле түседі. Ұялу — баланы жағымсыз іс-әрекеттен тоқтатып отыратын күшті моральдық сезім. Мұның элементі мектеп жасына дейінгі балаларда да жақсы байқалады. Мәселен, екі жасар балаға бөтен біреу сөз қатса, ол төмен қарайды не анасының артына тығылады. Әрине, мұны шын мағынасындағы ұялу деуге болмайды. Бұл — баланың танымайтын адамға тосырқау, немесе осы жастағы балаларға тән жасқаншақтықтың бір көрінісі. Егер осындай жағдайларда бала тәрбиесіне дұрыс бағыт беріп отырмаса, оның жаңағы әдеті бірте-бірте сүйегіне сіңіп, ынжықтық, құр босқа ұялшақтық, не керісінше, көкіректік, басқаны сыйлауды білмейтін пандық қасиеттердің де қалыптасып кетуіне себепші болады.

«Жақсы», «жаман» деген сөздердің мәнін айыра бастауы балада ұялу сезімінің қалыптасып келе жатқаңдығын байқатады. Мәселен, таза жүріп-тұруға дағдыланған кейбір балалар ойын жүріп үсті-басы былғанып қалса, бұған қатты қынжылады, ол, әсіресе, әке-шешесінен катты қысылады. Мұндайда оған жақтырмаған пішін көрсету не зілсіз ескертпе жасаған абзал. Бұл онда ұялу сезімінің беки түсуіне себепші болады.

Мектепке түскен баланың ұялу сезімі жаңа мазмұнға түсіп, күрделенеді. Енді бала өзінің түрлі ағат істеріне бүкіл ұжым алдында жауап беретінін, мұның оңай нәрсе еместігін аңғаратын болады. Тәжірибелі ұстаз баланың ұялу сезімін аса сабырлылықпен ескеріп отырады, өйткені туысынан жүйке жүйесі әлсіз, босаң балалардың ұялу сезімін елемесе, қиын халге ұшырайды. Әсіресе, не болса соған ұяла беретін балалардың психологиясына мұғалім байсалдылықпен қарауы қажет.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Лисина М.И. Формирование личности ребенка в общении.- Питер. СПб., 2009.

2. Кон И.С. Открытие «Я».- Москва, Политиздат, 1978.-367 с.

3. Жарықбаев. Қ. Психология негіздері. - Алматы 2005 ж.

Резюме

В данной статье рассматриваются знание психологических особенностей детей младшего школьного возраста, которой является одной из актуальнейших проблем современности. А также в данной работе освещены вопросы самооценки, характера и результативности учебной деятельности ребенка и развития его логического мышления.

Resume

Knowledge of psychological characteristics of children of primary school age is one of the most pressing issues of today. It is not a gift of primary school age called the pinnacle of childhood. Child still retains a lot of children's qualities - frivolity, naive view of the adult from the bottom up.