Биологические науки/1.Систематика и география высших  растений.

Б.ғ.к., Игисинова  Ж.Т.,

биология мамандығының 2-курс магистранты, Нұрбақыт Н.

С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік                            университеті, Қазақстан

Шығыс Қазақстанның су өсімдіктері

 

Көптеген ағзалар үшін су ең қолайлы тіршілік ету ортасы болып саналатындықтан, зерттеу жұмысында Шығыс Қазақстан облысы бойынша түрлік құрамы және балық шаруашылығында маңызы бар өсімдіктердің  биологиялық ерекшеліктері зерттелу үстінде. Яғни, зерттеу обьектісі ретінде  Өскемен қаласы маңындағы тоған шаруашылғы мысалға алынып, ондағы су өсімдіктерінің тіршілік ету жағдайы, түрлік құрамы, қоршаған орта мен су қоймаларындағы биологиялық құбылыстар сипаты және ағзалардың функционалдық ерекшеліктері зерттелді. 

Су өсімдіктері тіршілік барысында қоректік тізбекте негізгі роль атқаратынын топтың бірі болғандықтан зерттеуді қажет етеді. Төменгі және жоғары сатыдағы су өсімдіктері балық шаруашылығында да қорек ретінде үлкен маңызға ие. Аралас қоректенетін түрлермен қатар тек өсімдік тектес азықтармен ғана қоректенетін балық түрлері де кездеседі.

Гидрофиттердің сумен байланысына бірнеше топтарын бөліп көрсетуге болады: суға батқан өсімдіктер (гидатофиттер); суда қалқып жүретін немесе су түбіне бекінген (су жаңғағы, жүзгіш сальвиния); су бетінде қалқып жүретін өсімдіктер (бүкір балық оты, кіші балық оты); гелиофит өсімдіктер су жағалауындағы (кәдімгі жебежапырақ, батпақ cулығы).

Зерттеу барысында Шығыс Қазақстан облысында кездесетін су өсімдіктеріне назар аударып, олардың түрлік құрамына талдау жасадық. Зерттеу нәтижесі бойынша Шығыс Қазақстан облысында су өсімдіктерінің 26 тұқымдасы, 32 туысының 70 түрі кездесетндігі анықталды. Даражарнақтылар класының 14 тұқымдысының 17 туысы 44 түрі, қосжарнақтылардың 12 тұқымдысының 15 туысы 26 түрі таралған:

Даражарнақтылар класының өкілдері:

1. Марсилиялар тұқымдасы, Marsileaceae r. Br.,  Марсилиевые

Туыс: Марсилия,  Marsilea L., Марсилия

Түр: Төртжапырақты марсилия,  M.quadrifolia L., М. четырехлистная

2. Сальвиниялар тұқымдасы,  Salviniaceae dum.,  Cальвиниевые

Туыс: Сальвиниялар,  Salvinia  Michel., Сальвиния     

Түр: Жүзгіш сальвиния, S. natas (L.) All., C. плавающая

3. Қоғалар тұқымдасы , Typhaceae juss., Рогозовые

Туыс: Қоғалар, Typha L., Рогоз

Түр: 1) Май қоға, T. Iatifolia L., Р. мелколистный  

2)   Лаксман қоғасы , T. Lax.,  Р. лаксмана           

3)   Жіңішке қоға, P. Angustifolia L.,  Р. узколистный

4)   Бұдыр қоға, T. Foveolate Pob.,  Р. ячеистый

4. Шылаңдар тұқымдасы, Potamogetonaceae dum., Редестовые

Туыс 1: Шылаңдар, Рotamogeton  L., Редест

Түр: 1) Жіпше тәрізді шылаң, P. filiformis Pers., Р. нитевидный

2)   Қазоты шылаңы, P. Pectinatus L., Р. гербенчаникй 

3)   Талшықты шылаң, P. trichoides Cham. Et Schlecht., Р. волосовидный

4)   Мұқыл жапырақты шылаң, P. Optusifolius Mert. Et Koch., Р. туполистный    

5)   Кіші шылаң, P. Pusillus L., Р. маленкий                           

6)   Бұйра шылаң, P. Crispus L., Р. кручавый                                                                              

7)   Сабақты шылаң, P. Perfoliatus  L., Р. стеблеобъемляющий

8)   Малайлық шылаң, P. Malaicus Miq., Р. малайский

9)   Жалтыр шылаң, P. lucens L., Р. блестящий  

10)    Жүзгіш шылаң, P. Natans L., Р. плаваюий

11)    Түйінді шылаң, P. Nodosus Poir., Р. узловатый

12)    Альпі шылаңы, P. Alpinus Blab., Р. альпиский

13)    Астық тұқымдас шылаң, P. gramineus L., Р. злаковый

Туыс 2: Руппиялар, Ruppia L.,  Руппия

Түр: 1) Спиральді руппия,  R. spiralis L., P. спиральная

2)   Теңіз руппиясы,  R. maritina L., Р. Морская                                                                                                                                                                                         

Туыс 3: Занникеллиялар,  Zannichellia L., Занникеллия

Түр: 1) Батпақты занникллия,  Z. Palustris L., З. болотная 

2)   Сабақты занникллия,Z. pedunculata Reichb., З. стебельчатая 

5. Наяда гүлділер тұқымдасы, Najadaceae juss.,  Наядовые

Туыс: Наяда,  Najas L., Наяда, резуха

Түр: 1) Теңіз наядасы, N. marina L. Н. морская

2)   Кіші наяда,  N. minor All., Н. малая                                                                                                                                                                                                                                                                                               

6. Алисмалар тұқымдасы,  Alismataceae vent., Частуховые

Туыс 1: Алисма,  Alisma L., Частуха

1)   Лезель алисмасы, A. Loeselii Gorsk., Ч. лезеля

2)   Бақажапырақты алисма, A. Plantago-aquatio., Ч. подоножниковидная

3)   Жіңішке алисма,  A. lanceolatum L., Ч. ланцетная

Туыс 2: Жебетәрізді алисмалар, Sagiharia L., Стрелолист

Түр: 1) Кәдімгі жебетәрізді алисма, S. Sagihifolia L., С. обыкновенный 

2)   Үшжапырақты алисма,  S. trifolia L., С. трилистный

7. Суөріктер тұқымдасы, Hydrochаritaceae Juss., Водокрасовые

Туыс: Гидрилла, Hydrilla Rich. Гидрилла

Түр: Шоқ гидрилла, H. verticillata (L.F.) Rich. Г. мутовачатая 

8. Астық гүлділер тұқымдасы,  Gramineae juss., Злаковые

Туыс: Шатыршөп, сужелкек, Catabrosa  Beauv., поручейнилда

Түр: Су шатыршөбі,  C. aquatic (L.)Beauv., П. водная 

9. Қияқөлеңдер тұқымдасы, Cyperaceae juss., Осоковые

Туыс: Өлеңшөп,  Scirpus L., Камыш

Түр: 1) Табернемонтане өлең шөбі,  S. tabernamontani  C.C. Gmel.,  K. табернемонтане

2)   Қара өлеңшөп,  S. lacustris L., К.озерный

3)   Қазақстандық өлеңшөп,  S. Kazakhstanicus Dobroch.,  К. казахстанский

4)   Бұтақтанған өлеңшөп, S. supinus L., К. раскидистый

10. Балдыршөптер тұқымдасы,  Lemnaceae s gray., Рясковые

Туыс: Балдыршөптер, Lemna L., Ряска

Түр: 1) Бүкір балдыршөп, L. Gibba L., Р. горбатая  

2)   Үшқұлақты балдыршөп, L. trisulca L., Р. тройчатая

3) Кіші балдыршөп, L. minor L., Р. маленкая

11. Тарандар тұқымдасы, Polygonaceae lindl., Гречитные

Туыс: Полигонум, Polygonum L., Горец

Түр: Су бұрышы, P. hydropiper L.,  Г. перечный (водяной перец)

12. Тұңғиықтар тұқымдасы, Nymphaeaceae salisb., Кувшинковые

Туыс: Тұңғиықтар, Nymphaea L., Кувшинка

Түр: Ақбоз тұңғиық,  N. tetragona Georgy., К. четырехугольная

13. Мүйізжапырақтар тұқымдасы, Ceratophyllaceae s. Gray., Роголистиковые

Туыс: Мүйізжапырақтар,  Сeratophyllum L., Pоголистик

Түр: 1) Шала шөгінді мүйізжапырақ, C. Submersum L., Р. полупогруженный

2)   Шөгінді мүйізжапырақ, C. Demersum L., Р. погруженный

14. Лалагүлдер тұқымдасы, Liliaceae Juss., Лилейные

Туыс: Cу сүмбілесі, Hyacinthus Tourn., Гиацинт

Түр: Шығыс су сүмбілесі, H. orientalis., Г. восточный

Қосжарнақтылар класының өкілдері:

1. Сарғалдақтар тұқымдасы, Ranunculaceae juss., Лютиковые

Туыс1: Су сарғалдағы, Batrachium S.F. Gray., Водяной лютик

Түр: 1) Кауфман су сарғалдағы, B. kauffmannii (clers) V. Krecz., В.л. кауфмана

2)   Тарбақ су сарғалдағы, B. divericatum  Shur., В.л. расходящийся

3)   Рион су сарғалдағы, B. rhionii (Lagg) Nym., В.л. риона 

Туыс 2: Сарғалдақтар, Ranunculus  L., Лютик

Түр: 1) Жүзгіш сарғалдақ, R. Natas C.A. Mey., Л. плаващий

2)   Көпжапырақты сарғалдақ, R. Polyphyllus K.T., Л. многолистный

2. Кеуел гүлділер тұқымдасы, Capparidaceae juss., Каперсовые

Туыс: Сарбастар, Roripa Scop., Жерушник

Түр: 1) Қысқа жемісті сарбас, R. Brachycarpa (C.A.Mey) Woronow., Ж. короткоплодный

2)   Қосмекенді сарбас, R. amphibian (L.) Bess., Ж. земноводный 

3. Су жұлдыздар тұқымдасы, Callirichaceae link., Болотниковые

Туыс: Су жұлдызшөбі, callitriche L., Водяная звездочка

Түр: 1) Көктемгі су жұлдызшөбі, C. Verna L.,В.з. весенная

2)   Күздік су жұлдызшөбі, C. Autumnalis L., В.з. осенная  

4. Елатиналар тұқымдасы, Elatinaceae dum, Повойничковые

Туыс: Елатиналар, Elatina L.,  Повойничек

Түр: 1) Саздық елатина, E. Callitrichoides (Rupr)  Kaufm., П. болотниковидный

2)   Үшаталықты елатина E. triandra Schkuhr., П. трехтычинковый

5. Су шылымдары тұқымдасы, Hydrocaryaceae juss., Водяные  орехи

Туыс:  Шылым, Trapa L., Водяной орех

Түр: 1) Қазақстан шылымы, T. kazakhstancia V.Vassil., В.о. казахстанский

2) Сібір шылымы, T.Sibirica Fler., В.о. сибирский

3) Зайсан шылымы, T.saissanica (Fler.) V.Vassil., В.о. зайсанский

6. Галорхагилер тұқымдасы, Halorrhagidaceae r. Br., Сланоягодниковые

Туыс: Егеушөп, Myriophyllum L., Уруть

Түр: 1) Шоқ егеушөп, M. Verticillalum L., У. мутовчатая  

2)   Масақты егеушөп, M. spicatum L., У. колосковая

7. Гипуристар тұқымдасы, Hippuridaceae link.,  Хвостниковые

Туыс: Гипуристар, Hippuris L.,  Хвостник      

Түр: Кәдімгі гипурис, H. Vulgaris L., Х. обыкновенный

8. Шатыргүлділер тұқымдасы, Umbelliferae juss., Зонтичные

Туыс: Су желкек, шатыршөп, Sium L., Поручейник

Түр: 1) Көгілдір су желкен, S. Sisarodeum Dc., П. сизаровидный

2)   Кеңжапырақты су желкен, S.Latifolium L., П. широколистный

3)   Орташа су желкен, S. medium Fisch. et Mey., П. средный

9. Субеделер тұқымдасы, Menyanthaceae dum., Вахтовые

Туыс 1: Субеделер, Menyanthes L., Вахта

Түр: Үшжапырақты субеде, M. triofoliata L., В. трехлистная

Туыс 2: Батбақгүлділер, Nymphoides Hill,. Болотноцветник

Түр: Қалқанжапырақты батбақгүл, N. pehatum (S.G.Gmel.) Kuntze., Б. щитолистный

10. Алқалар тұқымдасы, Solanaceae., Пасленовые

Туыс 1: Бөденешөп, Veronica L., Верoника

Түр: Ағындық бөденешөп, V. beccabunga L., B. поточная                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

Туыс 2: Қандауыр шөп, Odontites Zinn., Зубчатка

Түр: Кеш қандауыр шөбі,  O. Serotina (Lam.) Dum.,  З. поздняя        

11. Дүңгіршектер тұқымдасы,  Lentibulariaceae rich., Пузырчатковые

Туыс 1: Дүңгіршек, Utricularia L., Пузырчатка

Түр: Кәдімгі дүңгіршек, U. vulgaris L.,  П. обыкновенная

12: Күрделігүлділер тұқымдасы,  Сomposiae gisekе., Сложноцветные

Туыс: Сары қалуен, Cirsium Mill., Бодяк            

Түр: Қанатты сары қалуен, C. alatum (S.G Gmel.) Bobr., Б. крылатый     

Су өсімдіктерінің ішінде 33 түр балық шаруашылығында қорек ретінде, 22 түр уылдырық шашу кезінде маңызды роль атқарса, 19 түр емдік мақсатта маңызды болып табылады. Зерттелген өсімдіктердің арасында 7 түр Қызыл кітапқа енгізілген, саны сиреп бара жатқан түрлер болғандықтан қорғауды қажет етеді. 

 

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.    Иващенко А.А., Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары, - Алматы: «Алматыкітап» ЖШС, 2006. – 284 бет, суретті.

2.    Мухитдинов Н.М, Мамурова А.Т., Дәрілік өсімдіктер: оқулық. – Алматы: 2013. – 400 бет.

3.    Иващенко А. А., Қазақстан өсімдіктер әлемінің асыл қазынасы: Қазақстан Қызыл кітап беттерінен / А. А. Иващенко. – Алматы: Алматы кітап ЖШС,  2006. – 128 бет, суретті.

4.    Қалиұлы Б., Өсімдік атауларының орысша-қазақша сөздігі / Б. Қалиұлы. –   Алматы : Ана тілі, 1993. – 104 бет.

5.    Рычин Ю. В., Флора гигрофитов. Определитель по вегетативным признакам сосудистых растений водоёмов и влажных местообитаний центральной части европейской территории СССР/Под редакцией проф. В. В. Алёхина. /М.: Гос. изд-во «Советская наука», 1948. - 448 с.

6.    С.А. Арыстанғалиев, Е.Р. Рамазанов. Қазақстан өсімдіктері/ - Алматы: «ҒЫЛЫМ» баспасы, 1997. – 288 бет.