Сығаев Қ.А

Онтүстік Қазақстан мемлекеттік медициналық академиясы, Қазақстан

1917 ЖЫЛҒЫ РЕВОЛЮЦИЯДАН КЕЙІНГІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ІСІ

Қазақстан халқының әлеуметтік-экономикалық реттеуі мен өмір сүру бейнесінің ерекшеліктері білім беру ісінің дамуын тежеді. Білім беру ісінің негізгі орталықтары Самарқандта, Бұқарада, Қазанда және басқа жерлерде болды, оларда негізінен оқушылар конфессиональды мектептерде (мектептерде, медреселерде) оқыды.

ХХ ғасыр басына қарай Қазақстан облыстарының көпшілігінде Ы.Алтынсарин құрған орыс-қазақ мектептері кең тарады. Мысалы, 1911 жылы Қазақстанда олардың саны 350-ге дейін барды. Қазақстанның оңтүстік облыстарында мектептер кең тарады және білім берудің мазмұны өте-мөте діни тұрғыда болды, ал білім беру ісі араб тілінде іске асырылды. Бұл өз кезегінде халық араб грамматикасын игерген сияқты революцияға дейінгі Қазақстанның адам басына шаққандағы сауатсыздығы туралы қате түсінік негіз болуға әкеп соқты. Бірақ та араб тілінің әріптік-буындық жүйесін тәсілмен оқытылғанын, дінге пәндер басты орын алғанын және білім беру ісінің барлығын қамтымағанын атап көрсету қажет.

Қазақстанның оңтүстігіндегі білім беру ісінің дамуында айтарлықтай қадам Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде жасалды. Білім беру ісі жалпыға міндетті және тегін жүргізілді. Ұлттық-территориялық түрде шекара бөлуге дейін Қазақстанның оңтүстік облыстары Түркістан республикасының құрамында болды, оның аумағында оңтүстік Қазақстанның білім беру ісінің жүйесіне бастама қаланды.

Мемлекеттік өмірді жаңадан қайта жасақтау ағарту аймағындағы жаңа формаларды қалыптастыруды талап етті. Мемлекет білім беру ісінің өсе түскен қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайтындай жағдайдағы халықтың білім беру қажеттіліктері айтарлықтай өсе түсті. Осыған қоса елде қиын жағдай орын алды, азамат соғысы жүріп жатты, ақшамен қамтамасыз етуде, оқу материалында және оқу инвентарында және т.б деген қатаң жеткіліксіз сезілді. Осы жағдайлармен байланысты өкіметтің орталық органдары шығындардың айтарлықтай бөлігін жергілікті жерде құрал-жабдықтар алуға аударды. Осындай көрінісінен аймақтың мәдени-ағартушылық мекемелері жергілікті шаруашылық органдарына жатқызылып, олардың жағдайын жақсарту мәселесі бойынша міндеттер жүктелді. Ағартушылық мекемелері фабрикалардың, заводтардың, кеңес шаруашылықтары (совхоздар) мен т.б. қамтамасыз етуге берілді. Мектептік-шаруашылықтың кеңестері құрылды да олар мектептерге жәрдемді ұйымдастыруымен айналысып, бұл іс-шараға кәсіподақтарды, «Көшші» одағын, партиялық және кеңестік басқа да органдарды кең түрде тартты.

Білім беру ісінің қалыптасуы тағы да халықтың көпшілік бөлігінің сауатсыз болуы себепті де күрделене түсті, жергілікті жерлердің жанынан ашылған мектептердің педагог кадрларына деген сұранысы мен олардың жетімсіздігі сезіле бастады. Бұл мәселені шешу ісімен ағартушылық институты айналысты.

Білім беру ісінің қалыптасуындағы ірі қадам – халық университетінің ашылуы болды. Түркістан автономиясы Республикасының халық комиссарлары кеңесінің (СНК) шешімі бойынша 1918 жылдың наурызында Ташкент қаласында Түркістан халық университеті құрылды, (1923 жылдан бастап Орта Азия мемлекеттік университеті), Ташкент ол кезде Орта Азияның мәдени ағарту орталығы болып, Өзбекстанға өткенше бүкіл Оңтүстік Қазақстан аймағының ірі орталығы болды. ОАМУ – нің құрамында бес факультет болды. Түркістан өлкесінің этникалық құрамын ескере отырып, бұл университет Орта Азия Республикалары мен Қазақстан үшін оқу-білім мамандарын даярлаумен айналысты. Мысалы, 20-шы жылдардың басынан бастап бұл жерге 7 %-ға дейін қазақтар білім алуға келді. 1919 жылдан 1927 жылдарға дейінгі аралықтағы ОАМУ-де білім алушылардың өсу динамикасы:

	1919	1920	1921	1922	1923	1924	1925	1926	1927
ОАМУ-дегі студенттердің жалпы саны	164	1467	2154	2969	2724	3051	3374	3672	4107
%-ғы қазақтар	-	-	1,05	0,8	4	5,1	7,9	6,3	6,4

Бірақ та, халықтық университетті жоғарғы оқу орнына кіріктіруге болмайды, өйткені жоғарғы оқу орындарының талаптарына толықтай жауап бере алмады, ал атап айтқанда, жоғары мамандандырылған мамандар потенциалына ие емес және де оқыту бағдарламасы жоқ еді т.с.с. Осыған сәйкес орталықтың қолқабыс етуінің қажеттігі керек болды. Бұл мәселені шешу үшін Н.А.Кобзева, И.Г.Болев, А.А.Семеновтар құрамындағы университеттің делегациясы аттандырылды.

Мәскеуде жоғарғы оқу орындарының оқытушыларынан жасақталынған комитет құрылды. Оның жұмысының нәтижесі болып Ташкент маман кадрлары мен оқу жүйесіне арналған құрал-жабдықтар жөнелту және осы үшін кітаптар басып шығару болды. 1920 жылдың сәуір айында Мәскеуден Ташкент қаласына профессорларымен бірге алғашқы эшалон келіп жетті. Ал осы жылдың 7-ші қыркүйегінде В.И.Ульянов-Ленин қол қойған РСФСР кеңестік халық комитетінің (совнарком) Түркістан мемлекеттік университеті болып қайта құрылғандығы туралы қаулы (декрет) шығады. Бұл күн осы күнге дейін 2 жыл өмір сүрсе де оның қалыптасу күні болып саналады. РСФСР-дің халық ағарту комитетінде Түркістан университетінің Азиядағы мәдени және саяси түрдегі ықпал етудің орталығы деп санады, осының нәтижесінде университет жергілікті жерлік университет маңызынан орталықтанған маңызға ие болып, орталықтан қаржыландырылып отырды.

Түркістан өлкесін ағарту-сауаттандыруды айтарлықтай ең маңызды рөлді Ташкенттегі қазақ педагогикалық институтына беруге болады. Ол өз алдына жеті жылдық қазақ мектептерімен екінші дәрежелі мектептер мен техникумдар аясындағы мектептер үшін де педагогтар даярлау мақсатын қойды.

Осындай көрініспен Қазақ Педагогикалық институтына тек тоғыз жылдық билігі бар адамдар ғана қабылданды. Ал мұндай адамдар аймақта жоқ еді сондықтан институттың жанынан жеті жылдық мектептерді бітіргендер үшін белгілі біреудің екі жылдық курсымен дайындық курстары ұйымдастырылды.

Осындай көрініспен соғыс уақыты мен соғыстан кейінгі күйзелістің күрделілігіне қарамастан елдің шығыс аймақтарындағы білім беру ісінің қажетті маңыз берілгендігін атап көрсету маңызды. Жаңа мемлекетті қалыптастыру процесіне нақты тарту үшін де ағарту мен мәдениеттің дәрежесін көрсету қажет болды. Оның нәтижесі кәсіби білімді жаңа жоғарғы оқу орындарының құрылуы мен өсуі болып табылады.

Әдебиеттер

1. Центарльный Государственный Архив Республики Узбекистан Ф.Р – 368, оп.6, д126, л13. (ЦГА.РУ)

2. Там же л.14.

3. Там же. Л. 26.

4. ЦГАРУ. Ф.Р-372, оп.1, д.92, л.56а.