Демеубаева Ақмарал, Уланова Айнур, Тоимбетова Акниет

Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің даму тарихы

Кез келген елдің экономикасы ірі, орта және шағын бизнес оңтайлы ұштастыра алмаса әдетте дами алмайды. Бұл әлемдік тәжірибеде дәлелденген. Қазақстанда нарықтық қатынастарға көшу, шағын бизнесті дамыту үшін көптеген кедергілерді жойды. Сонымен қатар, көптеген компаниялар қаржыландыру болмауының немесе салықтық жүйесінде кемшіліктердің есебінен банкрот болды. Қазіргі уақытта, мемлекеттік деңгейде шағын секторыyың дамуына және қолдауына қатысты реформаларды қайта қарау қажеттілігі бар. Қазақстандағы кәсіпкерлік Жібек жолы кезеңінде сауда-саттық түрінде пайда болды. Алғашқы кәсіпкерлер саудагкерлер мен көпестер ретінде қалыптасты. Ірі кәсіпкерлік I Петрдің басқаруы Қазақстан бойынша мануфактура, тау-кенннің дамып келе жатқан, қару-жарақ, шүберекті, зығыр индустриясының дамыған кезінде жатады. Сол уақытта өнеркәсіпте кәсіпкерлердің әулетінің өкілі Белгілі Демидов отбасы болды. Шағын бизнес 1990 жылдың басында, мемлекеттік кәсіпорындар-құрылтайшылардан бөлу негізінен құрылды. 1991 жылы, ол әдетте жауапкершілігі шектеулі компаниясы болды. 1991 жылдың бірінші жартысында, көптеген ұжымдар жеке үлестік меншік негізінде шағын бизнес субъектілерін қайта құрды. Жанұлық түрдегі шағын кәсіпорындар аз кездеседі. Бұл жалға алудың қымбатқа түсуінен болады. Көбінесе жергілікті билік өкілдері шағын кәіпорындарға құрылтайшы болып келетіні сондықтан. Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту және ауқымды экономиканы қалпына келтірудегі үлесі анық жеткіліксіз. Осы жағдайдың себептерінің бірі шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың табылатындығында. Сонымен қатар, ең тұрақсыз бизнес құрылым ретінде осы кәсіпорындар, нарықтық ауытқуына мемлекеттік қолдауын қажет етеді. Қазақстанда мемлекеттік қолдаудың әртүрлі ұйымдастырушылық нысандары табылады және осы сектордағы компаниялардың мүдделерін қорғайды. Шағын бизнес бiрлестiктерi, шағын бизнесті дамыту және қолдау негіздері құрылған. Шағын бизнес субъектілері үшін кредиттер бойынша жоғары пайыздық ставкалар себептерінің бірі - жоғары тәуекел несиелендіру. Тұрақсыздық пен белгісіздік қатарі, төмен капиталдандыру кәсіпорындардың қаржылық жағдайы айтарлықтай қарыз өтеу қаупін арттырады. Шағын кәсіпорындар, сондай-ақ ақпараттық қызметтер, оқыту, жеңілдікті банк несиесіне және басқа да көмек қажет. Тікелей және кепілдік берген қарыздардың есебінен мемлекет шағын бизнесті қаржыландырып және кредиттік қолдауға назар аударуға тұрарлықтай тәжірибе қажет еткен. Жеке нарықтық қарыз капиталының қолданылуы соған қарағанда төмен пайыздық мөлшерлемелер бойынша белгілі бір кезең үшін шағын фирмаларға берілген несиелер тікелей берілген. Кепілдік берген қарыздардың кредиторлары мемлекеттік кепілдік қарыз капиталының 90% береді. Осылайша, мемлекеттік шағын фирмалар үшін капиталды қамтамасыз ету жеке банктер, коммерциялық және өнеркәсіптік корпорациялар, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары қызықтыруға тырысады. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың басқа да формалары бар: (қазір міндетті түрде қоғамдық келісім-шарттар, кем дегенде 15% шағын бизнес бойынша келесі мағынасын орналастырылған мемлекеттік тәртіпті қамтамасыз ету: мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік тапсырысты тендерді жеңіп клиенттерге, кем дегенде 15% болуы тиіс емес және шартқа сәйкес шағын бизнес орналастырылған жалпы бұйрық т.б.), нашар дамыған өнеркәсібі артта облыстарында құрылған кәсіпорындарға ерекше артықшылықтар беру. Азаматтық құрылыстарды, кәмелетке толмаған жөндеу жабдықтар мен машиналар, және ауыл шаруашылығы құрылысына сауда, қоғамдық тамақтандыру, жылы: Шағын бизнесті дамыту делдалдық сектор мен қомақты инвестиция салаларында негізінен қажет етпейді. Ал ғылыми-технологиялық инновациялар мен ақпараттың көлемі әзірленуде емес, сондай-ақ, осындай қуатты нарық зерттелінбейді. Дегенмен, отандық шағын бизнес келешегі бар. Нарықтық экономиканың жетекші секторы ретінде, шағын кәсіпорындар жан-жақты өсу, құрылымы және сапасы жалпы ұлттық өнімнің, сондықтан дамыған елдердің басым көпшілігі шағын бизнес қызметін ынталандыру айқындайды. Қазақстанда шағын экономика бағдарламасын қолдау және дамыту көп күш жұмсады. Қаржылық, мүліктік, кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметін қолдау, ақпараттық қамтамасыз ету, оқу: қазіргі уақытта шағын бизнесті қолдау үшін қаржыландырудың түрлі нысандары бар. Инкубаторлар, өндірістік, технологиялық және білім беру орталықтары және шағын бизнесті қолдау үшін фирмалар, венчурлық қорлар, бухгалтерлік фирмалар, төрелік соттар, технопарктер, бизнес-консалтингтер, инфрақұрылым, банктердің, соның ішінде, сақтандыру, лизинг және факторинг компаниялары құрылды. Жаңа тренд болашақта түсім арқылы инновациялық жобаларды қаржыландыру идеясына негізделген шағын бизнеске кредит беру банктік кредиттеу жобасы, пайдалану болып табылады. Зерттеу негізінде біз шағын бизнесті дамыту Қазақстан Республикасы Президентінің жеке бақылауында болатын маңызды мәселе болып табылады, бұл мынадай қорытындыға келді. Бүгін, шағын және орта кәсіпорындар инновациялық экономикадағы өз орнын іздеу жеделдету олардың икемділігін, ұтқырлығын, нарықтық мақсатқа пайдалану керек жағдайы бар.

Ол мынадай міндеттерді болжайды:

- шағын және орта бизнесті дамыту үшін ең мөлдір заңнамалық негіз құру;

- шағын және орта бизнестің көлеңкелі экономика деңгейін төмендету;

- ең алдымен шағын және орта бизнесті нарықтық ортаға мемлекеттің бейінді емес функцияларын беру;

- кластерлік-желілік тәсіл негізінде тұрақты инфрақұрылым жүйелерін құру және техникалық қызмет көрсету;

- кәсіпкерліктің инновациялық экономикаға қатысу.

Қазіргі уақытта, шағын бизнес тіркеу тәртібі енгізілді, жарғыларды оңайлатылған моделі - тіркеу алымының мөлшері 4 есе азаяды; шағын бизнес субъектілері үшін өнімдерді сертификаттау оңайлатылған тәртібі енгізілді; жылжымайтын мүлік және жерге құқығын тіркеу үшін ынталандыру енгізілді; ол соларда белгiленген мемлекеттік органдары мен ақылы қызметтер бақылау және тексеру санын азайтты; аяқталмаған өндіріс қызметпен айналысатын шағын бизнес беру, пайдаланылмаған жер және жер мен құрылысын салу үшін тендер өткізеді; шағын бизнес субъектілері үшін оңайлатылған бухгалтерлік жүйесі енгізілді. Осылайша, қазіргі уақытта бизнесті қолдау саласындағы нысандары және негізгі принциптерді қолдау тетіктерін қалыптастыру бойынша көптеген түрлі институттар ашылды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Журнал Малый и средний бизнес Казахстана №4 (04)

2. Информационно – познавательный веб – портал в сфере индустрии и торговли http://www.mit-portal.kz/178_ru.php