П.А.Оспанова

М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік Университеті,Қазақстан

АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЕСІМДІКТЕР МЕН ОРЫН АЛМАСТЫРУШЫ СӨЗДЕРДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Есімдіктер мен орын алмастырушы сөздердің ерекшеліктеріне келетін болсақ бұл мәселе көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. Орын алмастырушы сөздер есімдіктердің бір қызметі ретінде қарастырылады. Мәселен, Е.М.Гордон және И.П. Крылованың «A Grammar of Present Day English» еңбегі[1.12]. Бұл еңбекте есімдік екі дәрежеге бөлінеді – зат есімдік есімдік және сын есімдік есімдік. Орын алмастырушы сөздер ретінде тек зат есімдік болуы мүмкін.

Мысалы, сілтеу есімдіктері сөйлемде жай есімдік те, сонымен бірге орын ауыстырғыш сөз болып та қызмет атқара алады. Төменде берілген екі сөйлемді салыстырайық:

This lady is out of her mind! – Мына әйел есінен адасқан шығар!

She has severe headache. This is no good. –Оның басы қатты ауырып тұр. Бұл жақсы емес.

Алғашқы сөйлемде this есімдігі lady зат есімінің анықтауышы болғандықтан орын алмастырушы қызметін атқара алмайды. Ал екінші сөйлемде this есімдігі зат есімінің қызметін атқарып, сөйлемнің бастауышы болып, орын алмастырушы қызметін атқарып тұр.

Aғылшын тілінде аталған есімдіктерден басқа it, thing орын алмастырушы сөздері бар. Орнын алмастырушы сөз болып тек қызметтік сөздер болмайды. Орын алмастырушы сөздер ретінде пайдаланылатын басқа да тәуелсіз сөздер болады, мәселен, thing сөзі. «Жиі пайдаланылатын сөздер кең семантикалы stuff, thing, story сөздері. Көбінде this thing, stuff like that есімдіктерімен бірлесіп пайдаланылады. Әсіресе олар оқушылардың сөйлесуі кезінде кездессе, кейде оларды оқытушылар да пайдаланады. Мұндай сөздер мен сөз тіркестері біртектес атаулар қатарының жалпы мүшелерін белгілеу үшін пайдаланылуы мүмкін: things like that, stuff like that, shit like that. Бұл орын алмастырушы сөздер, олардың мағынасын тек контексте ғана түсіну мүмкін болады».

When I came closer to the pool, I realized that it was Pete - Мен бассейнге жақындап келгенде оның Пит екенін түсіндім. There was a knock at the door. I thought it was the postmen - Есік қағылды. Мен бұл пошташы екен деп ойлап қалдым.[3, 143].

It сондай-ақ алдындағы сөздер, сөйлемдер тобын, предикцияны немесе контексті де алмастыра алады. Мәселен: Сөздер тобы:

He tried to break the lock. It (breaking the lock) was not easy - Ол құлыпты сындыруға тырысты. Бұл оңай болмады [3,124].

Had she foreseen the possibility that he might get out of the room? He doubted it (that she had foreseen the possibility that he might get out of the room). - Мүмкін ол оның бөлмеден шыға алу мүмкіндігін алдын ала білдіме? Оған ол сенбеді.

She was older than he for about 20 years and he knew it (that she was older than he for about 20 years) - Оның өзінен 20 шақты жас үлкен екенін ол білген еді [4, 66].

Предикация: He knew that his father was dying but he didn't want to talk to anybody about it (that his father was dying) - Ол әкесінің қайтыс болғалы жатқанын білгенмен, ол туралы ешкіммен сөйлескісі келмеді.

By the then his legs were fully awake, and it (that he was able to fall asleep) wasn't until she had come and given him another dose of the medicine that he was able to fall asleep [3, 139].

He had guessed before that she was a nurse, so it (that she was a nurse) wasn't be big surprise for him when she said it (that she was a nurse).

Контекст: He studied her, then shook his head. He waited a moment and then decided not to say what he might have been going to say. He swallowed у before going on, and when he did, he returned to the conventional questions.

He had watched him do it all without any interest.

It көбіне ауа-райы жағдайы, уақыт, қашықтық және өлшемнің барлық түрі туралы ресми айту жариялау қолданылады. Мәселен: It is snowing - Қар жауып тұр. It is 5 o'clock. - Қазір сағат 5. It is very cold in the room. - Бөлмеде өте суық.

It есімдігі сондай-ақ баяндауыш инфинитифті фразамен анықгалған сөйлемдерде, ing-фразасымен немесе предикациямен анықталған кезде пайдаланылады. Мәселен:

It is stupid to act like that - Өзін бұлай ұстау ақымақтық.

It won't be easy finding out way home. - Үйге жол тауып бару оңайға түспес.

Сондай-ақ it есімдігі эмфатикалық құрылым деп аталатын сөйлемде пайдаланылып, қандай да бір сөзге немесе тұтас фразаға логикалық екпін беру үшін қызмет етеді:

It was my question that made him angry - Tan менің сұрағым оны ашуландырды.

It wasn't me who killed her! - Оны мен өлтірген жоқпын! [3, 111].

Соңында it есімдігі өте аз лексикалық мағынасы бар эртүрлі идиоматикалық сөйлемдерде:

Stop it! - Жетеді. Now that you're done, beat it home - Енді, бәрін бітірсең, үйіңе бара бер.

"I'll make sure you get all the books. They are a little dog-eared, but that's a sign a book has been well read and loved, isn't? it?" - «Мен сенің бұл кітаптардың барлығын алуыңа жагдай жасаймын». «Олардың парақтарының шеттері бүктелген, бірақ бұл кітапты оқығанның, оны жақсы көргеннің белгісі емес пе?» [3, 69].

That сөзін аударудың негізгі әдістері:

1) егерде that жекеше түрдегі зат есім алдында тұрса, - сол, сонау, анау; сілтеу есімдігі:

That car is an old one, but it is well cared for -Сол машина ескілеу, бірақ жақсы күтілген.

2) егерде that зат есімнен кейін тұрса который (қай); белгілі бағыныңқы сөйлем енгізеді:

Remember that guy that hit Liz? Well, he's the Mayor now! - Он теперь Мэр! Лизді ұрған жігіт есіңде ме? Енді ол- Мэр!

3) егерде that сөйлемнің басында тұрса, онда то, что анау, не; бағыныңқы бастауыш енгізеді:

That he lives in her house doesn't mean that he has to do whatever she says! - Оның сол үйде тұруы оның айтқанының барлығын істеуді білдірмейді [3, 298].

4) Егерде that баяндауыштан кейін тұрса, что - не; қосымша бағыңқы сөйлем енгізеді:

He supposed that he had pretty well known what all this was about... - Ол мұның бәрі нені білдіретінін ол білді деп ойлады [3, 44].

5) орын алмастырушы сөз алдында аталып өткен зат есіммен аударылады, одан кейін көмекші сөз немесе үстеу келеді.

Better than lying here suffering... I don't think you believe that (that it is better that lying here, suffering), old buddy. - Бұл жатып алып уайымдағаннан жақсы...Қария, сен бұған сенеді деп ойламаймын. [3, 87].

Қорыта айтқанда, есімдіктің қыр-сырын қарастырып жүрген зерттеушілердің есімдік сөз табына теориялық нақты анықтама беруі қиынға соғатынын аңғарамыз. Себебі есімдіктің зат есім мен сын есімнен айырмашылығы есімдік қандай да болсын бір затты немесе сапаны атамайтындығында, тек оған сілтеп, меңзеп, сұрау т.б. мағыналарын білдіретіндігінде.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Гордон Е.М., Крылова И П. A Grammar of Present Day English, М., 1980. с. 268-304

2. Беркнер С.С., Пеньков Б.В. Некоторые лексико-семантические особенности языка американской средней школы второй половины ХХ века(учащиеся и учителя) / Язык, коммуникация и социальная среда, Выпуск 1, Воронеж, 2001.

3. Грузинская И.А. Просто о главном. Грамматика английского языка Л., 2001. 360 с.