СӨЗ ӘДЕБІНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ МЕН ЕРЕЖЕЛЕРІ

 

                            Тлеубай Сандуғаш Тлеубайқызы аға оқытушы, магистр

                                                                                                   Абай атындағы ҚазҰПУ

                                            Филология және көп тілді білім беру институты

 

Адамның жан дүниесінің ойдағыдай қалыптасуы оның нақтылы іс әрекетпен үнемі айналысып отыруына тікелей байланысты. Іс-әрекет сыртқы ортамен байланыс жасаудың, жалпы тіршілік етудің негізгі шарты. Іс-әрекет күрделі процесс. Оның нақтылы белгілі түрткілері, нақты мақсаты, операциялары, яғни, орындалу жолдары болады. Ол жекелеген қимыл-қозғалыс, амал-әрекеттерден тұрады. Әрекет-  іс-әрекеттің шағын бір бөлігі, ол жеке мақсаттарды орындаудан көрініп тұрады. Ал іс- әрекет жекелеген әрекет тізбегінен құралады. Адамның іс-әрекеті қашанда қоғамдық-әлеуметтік тарихи мәнге ие. Саналық, мақсаткерлік, жоспар мен жүйе, ойға алған істер, нәтиже шығару- адам іс-әрекетінің басты белгілері. Іс-әрекет пен сана бір-бірімен тығыз байланысты, бұл екеуінің бірлігі сақталған жерде әр-түрлі жан құбылыстары ойдағыдай дамып, қиюласып жатады.[1.144б.]

         Әрекетте істер саналы мақсатпен, себеппен анықталса, әдеп көбінесе үйреншікті, автоматтандырылған болады және бұнда себеп пен мақсат терең санаға кетеді. Сөйлеу әрекетінсіз адамдардың өмір сүруі, қоғамдасып еңбек етуі мүмкін емес, қашанда сөйлеу әрекеті мен дағдысының арқасында ойлау, қарым-қатынас жетіледі, қалыптасады.

         Сөз әрекеті – себепті мақсатпен анықталатын саналы сөздік көрініс.Ал сөз әдебі- саналы себептіліктен айырылған автоматтандырылған стереотипті көрініс.[2.159б.]

         Адамның сөз әдебі- күрделі  құбылыс. Ол оның тәрбиесіне, білім мен ортасына, оның жеке адам, әлеуметтік тұлға ретіндегі, ұлттық ерекшеліктеріне байланысты. Сөз әдебі, бір жағынан, стереотипті айтылымдарда, сөз клишелерінде және жеке тұлғаның кейбір жеке бір өзіндік сөз көріністерінде бейнеленеді. Екінші жағынан, бұған тілдік емес қатынас құралдары да (ым, дене қимылы, бет қимылы, тон, фонациялық ерекшеліктер) жатады. Басқаша айтқанда сөз әдебінде сол елге, уақытқа, аймаққа, әлеуметтік топқа, отбасына жататын тілдік тұлға бейнеленеді[1.144б.] Тілдік тұлғаның мазмұндық құрылымы  өте күрделі. Ол өзінде ұрпақтың даму тәжірибесін, елдің, ортаның және өзінің қайталанбас жеке бас білімі мен кейпін алып жүреді. Тілдесу арқылы біз әрқашан өзімізді тұлға ретінде көріп, сөз әдебінің көптеген шарттарымен белгіленген аясында боламыз[1.144б.]

         Кең мағынасында сөз әдебі дегеніміз- бұл ұлт өкілдері арасындағы нормативті сөз әдебінің формасы. Ал тар мағынасында сөз әдебі деп- белгілі бір тілдік ұжымда, нақты әлеуметтік тілдесім жағдайларында қолданатын, ұлттық мәдени және тілдік дәстүрмен негізделген типтік айтылымдар жиынтығын айтамыз[7.143б.]

        

        

    Ә.Болғанбайұлы тіл лексикасын лексика-семантикалық, экспрессивтік-стилистикалық сипаты жағынан төмендегідей топтарға бөліп қарастырады:

  1. тұрмыстық-қарапайым лексика; 2) варваризмдер; 3) әдеби-сөйлеу лексикасы. Олар тұрмыстық лексиканы былайша түсіндіреді: «тұрмыстық-қарапайым лексикаға, күнделікті өмірде, тұрмыстық қарым-қатынаста қолданылатын жалпы халыққа белгілі, сөйлеу тілінің аясындағы сөздер жатады. Тұрмыстық-қарапайым сөздердің ішінде бір нәрсенің бағасын кеміту, құнын төмендету мақсатында қолданылатын, стилистикалық бояуы бар сөздер, дөрекі, тұрпайы сөздер, қарғыс-алғыс мәнді сөздер көп кездеседі. Мысалы, оған кемсітіп, мұқатуды, жаратпауды білдіретін: қортық, мыртық, қатын, салпы етек, жаман неме» [9, 168-169 бб].
  2. Тұрмыстық лексика жайлы құнды деректер Ж.А.Манкеева еңбектерінде берілген. Ғалым тұрмыстық лексикаға былайша баға береді: «Сонымен, көне тамырлы этнолексика халықтың этномәдени тарихы және тілдік шығармашылығы туралы баға жетпес «ақпарат» көзі болып табылады. Оның негізін құрайтын тұрмыстық лексиканың дені – ұлттық материалдық мәдениеттің реликті әрі рухани байлығымыздың түбірі. Себебі, бұл жүйедегі сөздер тек атауыштық қана қызмет атқармайды. Қазақ тіліндегі заттық мәдениетке қатысты атаулар немесе тұрмыстық лексика қазақ халқының материалдық өндірісінің деңгейін, сипатын, түрлерін және шаруашылық пен тұрғын үй мүліктері, киім мен тұрмыс бұйымдарын әшекейлеуге қажет мұқтаждықты қамтамасыз етуге бағытталған қазақтың халықтық қолөнер бұйымдарын бейнелейді» [10, 272б.]. 

        Қорыта келгенде адамның сөз әдебі- күрделі  құбылыс болып табылады. Бұл құбылыс оның тәрбиесіне, білім мен ортасына, оның жеке адам яғни әлеуметтік тұлға ретіндегі, ұлттық ерекшеліктеріне байланысты сиппаталады. Сол себепті кез келген адам белгілі әлеуметтік рольді белгілі жағдаятқа бейімдеп қоғамдық көлікке мінсе- жолаушы, дүкенге кірсе-сатып алушы, үйге келгенде-ата –ана, жұмыста маман, қызметкер т.б.  рольге көшіп отырады. Сөйтіп ол өзінің әлеуметтік роліне қарай әрекет жасап, сөз саптайды. Адам мәдениетті болған сайын оның қарым-қатынас жасау мәдениеті жоғары болып, өзінің әлеуметтік рольдерін мінсіз атқаруға тырысады.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі



  1. Жарықбаев Қ. Табылдиев Ә. Әдеп және жантану (ұлттық тәлім тәрбие) Алматы:Атамұра, 1994
  2. Форманская Н.И. Речевой этикет и культура общения М.: Высшая школа, 1989
  3. Қобланова Айман Қазақ сөз этикеті. Пед.ғыл.канд.дисс.А.,1993
  4. Киякова Г.Б. Мұхамбетова С.К. Обучение речевому этикету