Жуынтаева З.Н. филология ғылымдарының кандидаты, доцент

Сейтім Айдана, 4 курс студенті

Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ, Қарағанды, Қазақстан

СИНТАКСИСТІК ОРАЛЫМДЫ СӨЙЛЕМДЕР

Сөйлем жүйесі – морфологиялық элементтен құралады. Сөйлем – сөз таптарынан, сөздің тұлғалық элементтерінен құралған, санның сапаға ауысуынан пайда болған жаңа категория. Сөйлем дегеніміз – сөз таптарының, тұлғалардың, яғни сөйлем мүшелерінің қарым-қытынасын көрсететін, сөйтіп барып, тиянақты ойды білдіретін категория.

Сөйлем – сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің, іс пен істің, ой мен ойдың қатынасын көрсетіп, белгілі бір ойды білдіреді десек, сөйлемді дұрыс түсінген болар едік [1,160].

Синтаксистік оралымдар, бағыныңқы сөйлемдер тәріздес, негізгі сөйлемдегі ойға шарт, мезгіл, амал тәріздес мәндерде жұмсалады. Синтаксистік оралымдардың осындай тәртібі, мағыналық белгілері оларды сабақтас құрмалас сөйлеммен өте жақындастырып жібереді. Синтаксистік оралымды сөйлемдер бір грамматикалық бастауыштың төңірегінде құралады. Мұндай оралымдар көсемше, есімше, шартты рай, қимыл есім формалары арқылы жасалады. Біз көсемше мен есімше арқылы жасалған синтаксистік оралымды сөйлемдерді қарастырмақпыз.

Жай сөйлемдердің мағыналық, тұлғалық бірлігі құрмалас сөйлемді туындатып жатса, бұған тән заңдылықтардың да аумағы кеңейіп отырады. Ол қандай аумақ, қандай заңдылық – мұның барлығы сөйлемнің жеке түрлерін талдау барысында ашылатын болады. Жай сөйлемдерді бір-бірімен ұштастырып, оларды бір бүтін етіп тұратын және олардың арасындағы әр алуан мағыналық қарым-қатынастарды айқындайтын тәсілдер, формалар түрлі-түрлі болады. Жай сөйлемдердің бір-біріне баяндауыш формасының тиянақсыздығына қарай құрмаласуы – қазақ тіліндегі сөйлем жасаудағы құнарлы тәсіл. Соның ішінде жай сөйлемдердің көсемше және есімше арқылы құрмаласуы ерекше орынға ие.

Көсемше – етістіктің ең тиянақсыз категорияларының бірі. Оның негізгі мағынасы мен функциясы –басқа бір етістік арқылы берілген іс-әрекеттің қалай болғанын, амал-тәсілін білдіру, яғни іс-әрекетті сындық, мезгілдік жағынан анықтау; оның болу, болмауының себеп, мақсаттарын білдіру. Көсемше етістіктердің тиянақсыз, басқа бір сөздерге сүйеншек болуының себебі де оның осы айтылған мағыналық ерекшелігіне байланысты [2,200].

Көсемше етістіктердің, әсіресе –ып, -іп, -п жұрнақты көсемшенің синтаксистік қызметі – өте көне заманнан бері қарай келе жатқан қызмет. Тіліміздің қазіргі даму сатысында көсемшелер – ең бір тиянақсыз түрі. Бұлар жай сөйлемнің өздері баяндауыш болып келген бөлшегін оның екінші бөлшегіне бағындыра, соған тәуелді ете байланыстырады да, ол бөлшектердің бірлікте, тұтастықта болуын қамтамасыз етеді. Сондықтан белгілі бір компоненттің баяндауышы көсемшеден болған құрмалас сөйлемдерде жай сөйлемдерді бір-бірімен қарым-қатынасқа келтіретін қосымша тәсілдердің, формалардың керегі болмайды. Өйткені ондай функцияны жай сөйлем баяндауышы болып келген көсемше етістік формасының өзі-ақ атқарады. Сөйтіп, көсемшелер әрі баяндауыштық, әрі сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластық дәнекерлік қызмет атқарады. Мұндай қызметте көсемшенің қай-қай түрі болса да қолданылады [2,205]. Оны мына мысалдардын көруге болады: Ақбілек үйге кіре, Балтабайды көрді. (Ж.Аймауытов). Асқар ауылдан кеткелі, Ботагөз тысқа шықпады. Арба тоқтап болмай-ақ, Асқар түсе қалды (С. Мұқанов). Алдыңғы сөйлемде көсемше формасы жай сөйлемдер жасауға атсалысса, соңғы екі сөйлемде құрмалас сөйлем компонеттерін байланыстыру үшін жұмсалып тұр.

Көсемше оралымдардың сөйлем ішінде қолданылу ыңғайына қарай беретін мағыналары да түрлі болып келеді. Мысалы: Амал мәнді: Күлкі аяғын Әйгерім Зылиқа жаққа бұрып, кірген қонақтарға қымыз әкелуге бұйырды. (М.Ә.). Мезгіл мәнді: 1815 жылда Брюсель деген қаладан өтіп бара жатып, бір кітап сататын үлкен дүкенге кірдік.(Ы.А.). Қарсылықты мәнді: Жаңағы жайды ас үйдің терезесінен көріп, бірақ хазіреттен бата алмай тұрған екен. (Д. Әбілев).

Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру қызметінде ауыспалы шақтық деп аталатын –а, - е, -й жұрнақты көсемше де қолданылады. Көсемшенің бұл түрі жоғарыда сөз болған –ып, -іп,-п жұрнақты көсемшеден гөрі әлдеқайда тиянақсыз. Сондықтан да баяндауышы ауыспалы шақтық көсемшеден болған бағыныңқылы компонент, негізінде тек тұлғалық жағынан ғана емес, сонымен бірге мағыналық жағынан да тиянақсыз болады. Ол басыңқы сөйлемдегі белгілі бір мүшеге меңгеріліп, соны түрлі жағынан сипаттап, пысықтауышқа қойылатын бір сұрауға жауап болып, онымен қалыпты тұрлаусыз мүше тәрізді қатынаста тұрады [3,218]. Мысалы: Бұған қатты ренжи отыра, Шоқан өзінің де, елінің де жарқын болашағынан күдер үзген жоқ. (С.М.). Теңіз беті көптен бері тұманданбай, түтігіп қарауытады да жатады. (Ә.Н.). Дәрмен Шұбардың сөзін ести тұра оған тіл қата алмады (М.Ә.).

Жай сөйлемдерді бір-бірімен жасау функциясында –қалы, -ғалы, -келі, -гелі жұрнақты көсемше де қолданылады. Білдіретін мағынасына қарай, көсемшенің бұл түрі түркологиялық әдебиеттерде бірде мақсатты көсемше деп аталса, бірде келер шақтық көсемше деп аталады. Қодардан хабар болмағалы мазасызданып жүр (М.Ә.). Бұл мысалда күрделенген жай сөйлем жасау үшін қатысып тұр.

Күрделенген сөйлемдердің мұндай ерекшелігі олардың өздеріне тән болып келетін құрылыстық өзгешелігінен байланысты болып келеді. Мәселен, мына тәріздес сөйлемдерді бір грамматикалық категорияның аясында қарастыруға болмайды: Ақан Ғазизаға алғашқы кезде көп қарауынан әлі күнге танған жоқ. (М.Ә.). Баласының қолынан етікті жұлып алып, есікке қарай лақтырып жіберді. (Ә.Н.). Алғашқы сөйлемде оқиға желісі бір предикаттық қатынасқа негізделген болса (Ақан танған жоқ), екіншісінде мұндай қатынастың көрінісі басқашарақ болып тұр. Мұнда да ой желісі бір грамматикалық бастауыштың (ол) төңірегіне қазықталғанмен, қимыл – әрекеттің орындалу барысы бірден болмай, сатылай арқылы орындалып тұрғаны байқалады. Демек, осындай соңғы сөйлемдерде хабарланған оқиға барысының ең алдымен сипаттама түсінігі айтылып алады да, одан кейін негізгі ой желісі баяндалатын болады. Сипаттама түсінік негізгі ойды айқындай, толықтыра түседі. Сондықтан күрделенген сөйлемдер өз бойында жартылай предикатты қатынасқа түсуімен ерекшеленеді.

Жай сөйлемдерді құрмаластыруда есімшелер де айтарлықтай қызмет атқарады. Есімшелердің байланысуы арқылы сөйлемдер белгілі бір мағына үстей алуы ықтимал. Мұндай жағдайда есімшелер көбіне баяндауыш қызметін атқарады. Есімшелі сөйлем ойды мейілінше толық бере алады. Және толық беруге тырысады. Жай сөйлемдерді бір-бірімен құрмаластыру үшін есімшелер де, көсемшелер де құрмалас сөйлемнің бағыныңқы жай сөйлемінің баяндауышы функциясында жиі қолданылады.

Жай сөйлем құрмастыруда, есімшелердің барлық түрлері де қолданылады. Барлығы да қатысады. Бірақ жай сөйлем жасауда есімше қызметінің атқаратын қызмет дәрежесі де, формалық құбылыстары да біркелкі емес. Есімшелер ішінде жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында жиі қолданылатыны да және формалық, мағыналық құбылыстарға байы да –қан,-кен,-ған,-ген жұрнақты түрі [4,112].

Есімше формалары түрлі септік жалғауларында немесе септеуліктермен тіркесу арқылы әртүрлі мағыналарды білдіреді. Қатты желге жүре алмаған соң, Мюлгаузен көбіне бір қырындап келеді. (Ә.Н.). Есімше оралымды сөйлем себептік мағынада жұмсалған. Соғыс майданында кездескенде, одан қатаң адамды көрмейсің. (Б.М). Бұл мысалда шарттық мағынаны білдіріп тұр. Жиылысты басқарушыларға үлестіргенде, біреуін Раушанға да берді. (Б.М). Осы жерде мезгілдік мағынада жұмсалған.

Сонымен қатар өткен шақтық есімше –ша, -ше жұрнақты формада тұрып, бағыныңқы компонент баяндауышы болады. Бір сөзді қайталай бергенше, менің комбайнды жүргізгенімді айтсаңшы (Ғ.М.). Бұл тұлға да қарсылықты мағына білдіреді.

Өткен шақтық есімшенің –ша,- ше жұрнақты түріне аяқталған, бағыныңқы компоненттік өз басыңқысымен мезгілдік қатынаста жоғарыда келтірген жатыс жалғауы өзгеше болады [2,211]. Атау кейде шығыс жалғаулы өткен шақтық есімше сөйлем құрауда ерекше мәнге ие болады. Мұндай баяндауышта бағыныңқы компонент өз басыңқысымен әртүрлі мағыналық қатынаста болады [4,89]. Атап айтқанда, есімше тұлғалары арқылы мезгіл, себеп, қарсылықты сабақтастар тілімізде жиі қолданылады.

Көсемше арқылы жасалған сөйлемдер көбінесе предикаттық мәні бар сөйлемдер болып келеді. Сөйтіп олар, екі түрлі функцияны атқарады. Бұл – көсемше арқылы құрмаласудағы басты ерекшелік. Жай сөйлемдердің есімше арқылы құрмаласуы көбіне септік жалғауларына сүйенеді. Яғни өткен шақтық есімше не болмаса шығыс жалғаулы сөздердің негізінде сөйлемдер құрмаласа алады. Осы негізде сөйлемдер жасалады. Жай сөйлемдерді құрмаластыруда, есімшенің және көсемшенің атқарар рөлі ерекше.

Тілімізде көсемше, есімше оралымды сөйлемдер молынан кездеседі. Сол арқылы жай сөйлемдер арасындағы байланыс айқындалып жатады. Бұл күрделенген немесе синтаксистік оралымды жай сөйлем жасаудағы негізгі құрал болып табылады. Аталған формалар арқылы жасалатын сөйлемдерді құрылысы жағынан бір-бірінен айыра білу – біздің басты мақсатымыз болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Рауан,1994.-320 б.

2.Балақаев М.,Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Рауан,1996.-214 б.

3. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы: Білім,1995.-136 б.

4. Есенов Қ. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер. – Алматы: Ғылым, 1974.

-197 б.